Powiat Będzin, miasto
Rys historyczny i stan obecny:
Zamek zbudowany na śląsko – małopolskim pograniczu, nigdy nie należał do władców śląskich. Z naszym regionem związany został dopiero po drugiej wojnie światowej, w wyniku kolejnych podziałów administracyjnych kraju, najpierw w ramach województwa śląsko – dąbrowskiego, następnie katowickiego, a obecnie śląskiego.
W XI w. na tzw. górze zamkowej wznoszącej się nad miejscowością zbudowano drewniano – ziemny gród obronny. W drugiej połowie XIII w. warownię rozbudowano i wzmocniono. W tym czasie wzniesiono między innymi kamienną cylindryczną wieżę – stołp. Kolejna faza rozbudowy założenia obronnego wiąże się z królem polskim Kazimierzem Wielkim. W 1358 r. władca lokował na prawie niemieckim miasto Będzin. Mniej więcej w tym samym czasie przekształcił górujący nad miejscowością gród w murowany zamek. Warownia w Będzinie składała się z zamku górnego, przedzamcza, budynku bramnego, podwójnego pierścienia murów otoczonego fosą, a jej dodatkowym atutem było ukształtowanie terenu. Twierdza w Będzinie była jednym z ważniejszych ogniw w łańcuchu fortyfikacji broniących ziemie zachodniej małopolski przed atakiem książąt śląskich. Największe znaczenie zamek posiadał w XIV i XV w. Wzrost sił Królestwa Polskiego i zmniejszenie się zagrożenia ze Śląska spowodowały jego powolny upadek. W 1616 r. ogromny pożar zniszczył znaczną część Będzina nie oszczędzając także zamku. Starosta Andrzej Dębiński odbudował go zachowując gotycki wygląd. Odnowiony zamek był już jednak bardziej rezydencją niż nowoczesną twierdzą, o czym można było się przekonać kilkadziesiąt lat później, kiedy to w 1655 r. został bez problemu zdobyty przez Szwedów. Po zakończeniu wojny polsko – szwedzkiej zamek ponownie odbudowano na siedzibę starosty, jednak podobnie jak zniszczone miasto nie powrócił on już do czasów świetności. Opuszczony w osiemnastym stuleciu szybko popadł w ruinę. W 1834 r. na zlecenie hrabiego Edwarda Raczyńskiego znany włoski architekt Franciszek Maria Lancii przygotował projekt neogotyckiej odbudowy. W jej wyniku obniżono wieżę, zmieniono układ otworów okiennych, mury ozdobiono krenelażem. W zamku planowano utworzyć szkołę górniczą. Po upadku tego projektu przerwano prace budowlane i twierdza ponownie zmieniła się w ruinę. Kolejną odbudowę zabytku planowano już po pierwszej wojnie światowej, ale ostatecznie zrealizowano ją dopiero w latach 1952-56 według projektu Zygmunta Gawlika. Rekonstrukcja zachowała niestety wiele z romantycznej dziewiętnastowiecznej przebudowy, nie podwyższono zamkowych wież, nie odtworzono budynku bramnego. W odnowionych wnętrzach umieszczono Muzeum Zagłębia w Będzinie. W zamkowych salach można między innymi zobaczyć ciekawą wystawę broni i uzbrojenia, dla zwiedzających udostępniona jest również cylindryczna wieża, z której rozciąga się rozległa panorama.
Średniowieczny zamek murowany z kamienia, w znacznym stopniu przekształcony w wyniku prac budowlanych w XIX i XX w. Składa się z budynku mieszkalnego, z dostawioną czworoboczną basztą w narożniku południowym oraz cylindrycznej wieży – stołpu. Budynki i niewielki wewnętrzny dziedziniec otoczone są podwójnym kamiennym murem.
Szczegółowe informacje o możliwości zwiedzania muzeum na oficjalnej stronie:
Do rejestru zabytków sztuki w Będzinie wpisano: układ historyczny miasta (14.03.1953 r., nr rej.: 438/53 i 18.02.1969 r., nr rej.: 810/67); kościół parafialny p.w. Świętej Trójcy (02.11.1956 r., nr rej.: 452/56); kościół cmentarny p.w. św. Tomasza (23.02.1960 r., nr rej.: 5/60); zamek (15.10.1951 r., nr rej.: 337, 23.02.1960, nr rej.: 1/60); mury obronne (02.11.1956 r., nr rej.: 453/56 i 23.02.1960 r., nr rej.: 2/60); „dom wójta, ul. Czeladzka 2 (12.06.1992 r., nr rej.: A/1466/92).
Informacje praktyczne i dojazd:
Do Będzina można dojechać z Gliwic pociągiem relacji Gliwice – Częstochowa, lub autobusami KZK GOP z przesiadką w Katowicach lub w Bytomiu. Z dworca głównego w Będzinie w okolice zamku można dotrzeć licznymi autobusami oraz tramwajami KZK GOP bądź też przejść się na piechotę, spacerowym krokiem jest to około 30 minut drogi. Wybierającym podróż samochodem proponuję dojazd z Gliwic do Katowic autostradą A4, następnie jazdę drogą S86 w kierunku Siewierza, zjazd do Będzina w prawo – ul. Czeladzka. Odległość: w jedną stronę niecałe 50 km. W Będzinie najlepiej z ul. Czeladzkiej zjechać w lewo w ul. Świerczewskiego i zostawić samochód na osiedlowym parkingu w pobliżu pałacu w Gzichowie. Dojście stamtąd do zamku powinno zająć około 5-10 minut.
Damian Dąbrowski,
Czerwiec 2010 r.
