Powiat prudnicki, miasto
(nazwa niemiecka: Zülz, Kreis Neustadt O.S.)
Rys historyczny i stan obecny:
Pierwsza wzmianka historyczna o Białej pochodzi z 1225 r. Osada położona na granicy księstwa opolskiego i Moraw posiadała duże znaczenie i w drugiej połowie XIII w. stała się siedzibą kasztelani. W tym czasie w Białej powstała pierwsza, być może drewniana warownia. Około 1270 r. książę Władysław opolski nadał miejscowości prawa miejskie. Po podziale księstwa opolskiego w 1313 r. Biała należała do Piastów niemodlińskich. Po wygaśnięciu tej linii Piastów wraz z resztą ich posiadłości miasto powróciło do książąt opolskich. W szesnastym stuleciu, być może przez Piastów opolskich został zbudowany istniejący do dziś zamek. Po śmierci Jana II Dobrego w 1532 r. Biała przeszła w ręce Habsburgów. Dwa lata później cesarz Ferdynand I wydzierżawił miejscowość margrabiemu Jerzemu von Hohenzollern. Następnie Biała należała do śląskich posiadłości królowej Izabelli węgierskiej, a w 1564 r. została oddana w dzierżawę rodzinie Prószkowskich. W 1606 Prószkowscy wykupili prawa do miasta i pozostało ono w ich rękach do 1748 r. Pod rządami tej rodziny zamek przeszedł kolejne przebudowy w XVII i XVIII w. W latach 1748-56 rezydencja wraz z miastem należała do Bartholomeusa von Oderfelda, a następnie do 1841 r. była własnością rodu hrabiów von Matuschka. Kolejni właściciele, rodzina Gersdorf, w 1878 r. sprzedali zamek władzom miejskim, które sfinansowały jego kolejną przebudowę. W budynku urządzono seminarium nauczycielskie, działające do 1925 r. W kolejnych latach w zamku działała szkoła średnia dla dziewcząt. Po drugiej wojnie światowej zabytek również przez wiele lat był wykorzystywany na cele edukacyjne. W latach 1946-1980 budynek był siedzibą szkoły podstawowej i liceum ogólnokształcącego. Kilka lat później, w 1987 r. urządzono w nim magazyny. Był to początek degradacji zabytku, którego losu nie poprawiła nawet zmiana formy własności. Od kilku lat zmieniają się prywatni właściciele zamku, ale żaden z nich nie podjął się przeprowadzenie prac remontowo – budowlanych. W rezultacie stan niezagospodarowanego zabytku powoli, ale stale ulega pogorszeniu.
Barokowo-renesansowy zamek w Białej to budynek murowany z cegły, potynkowany. Wzniesiony na nieregularnym planie, zbliżonym do litery „F”, częściowo podpiwniczony, dwukondygnacjowy, nakryty dachami siodłowymi i czterospadowymi. Zamek składa się ze skrzydła wschodniego (korpusu), dwóch prostopadłych do niego skrzydeł bocznych, obejmujących z trzech stron otwarty od południa dziedziniec i skrzydła zachodniego, łączącego się ze wschodnim pod lekkim odchyleniem osi. W narożniku pd.-zach. skrzydła zachodniego kwadratowa wieża, przewyższająca korpus o dwie kondygnacje, nakryta hełmem baniastym. Elewacje budynku ozdabiają wydatne gzymsy (międzypiętrowe i wieńczące), obramienia otworów okiennych i portale. Elewacje od strony dziedzińca w przyziemiu ze ślepymi arkadami, zamkniętymi półkoliście, nad nimi ściany podzielone podwójnymi pilastrami jońskimi. Elewacja boczna skrzydła płd.-zach. zwieńczona dwupiętrowym szczytem. Układ wnętrz zamku przekształcony, jednotraktowy, z korytarzami wzdłuż traktów. W części pomieszczeń zachowane sklepienia kolebkowo – krzyżowa i kolebkowe z lunetami.
Podczas wizyty w Białej warto zobaczyć również:
- Kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia NMP. Gotycki z XIV w., przebudowany i rozbudowany po pożarze w 1544 r. Wewnątrz wyposażenie z XVII i XVIII w.
- Kościół filialny p.w. śś Piotra i Pawła. Gotycki z XV w., przebudowany po pożarze w 1690 r. Wewnątrz barokowy ołtarz główny z II poł. XVII w.
- Wieżę ciśnień z 1606 r., odnawiana w latach 1958-59.
- Zabytkowe kamienice przy północnej i południowej pierzei rynku.
- Fragmenty murów obronnych przy ulicach Władysława Reymonta, Szkolnej, Wałowej i Góry Wolności. Obwarowania zostały wzniesione w XV w. Poza fragmentami murów zachowało się osiem baszt półokrągłych, jedna prostokątna i wieża tzw. Więzienna.
- jeden z większych na Śląsku cmentarzy żydowskich.
Do rejestru zabytków sztuki w Białej wpisano między innymi: układ urbanistyczny (23.10.1954 r., nr rej.: N/78 i ponownie 22.09.1957 r., nr rej.: 196/57); kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia NMP (24.08.1955 r., nr rej.: 165/55); kościół filialny p.w. śś Piotra i Pawła (13.05.1964, nr rej.: 869/64); zamek (15.06.1959 r., nr rej.:572/59).
Informacje praktyczne i dojazd:
Dobry dojazd komunikacją publiczną zapewniają liczne autobusy PKS zatrzymujące się w tym mieście. Biała posiada połączenia autobusowe m.in. z Opolem, Prudnikiem, Niemodlinem, Głogówkiem, Krapkowicami, Głuchołazami. Najczęściej do miasta kursują autobusy z Opola i Prudnika, dlatego proponuję dojazd przez te miejscowości. Z Gliwic można do nich dojechać pociągiem (do Prudnika z przesiadką w Kędzierzynie – Koźlu). Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia, do węzła Krapkowice, a następnie DK 409 i DK 414 w stronę Prudnika. Biała jest położona przy tej ostatniej trasie. Odległość: w jedną stronę niecałe 90 km. Na miejscu samochód najlepiej zaparkować na rynku, blisko zamku i pozostałych atrakcji turystycznych miasta.
Damian Dąbrowski,
Lipiec 2010 r.
