Powiat oleśnicki, miasto
(nazwa niemiecka: Bernstadt, Kreis Oels)
Rys historyczny i stan obecny:
Bierutów po raz pierwszy pojawia się w źródłach historycznych w 1214 r., jako osada handlowa na szlaku z Wrocławia do Kluczborka. Osada ta w 1266 r. otrzymała od księcia wrocławskiego Henryka III frankońskie prawa miejskie. Do około 1290 r. miasto należało do książąt wrocławskich. Po śmierci Henryka IV Probusa, w wyniku walk pomiędzy Henrykiem V Grubym, a Henrykiem III głogowskim, znalazło się w rękach Piastów z Głogowa. Po podziale księstwa głogowskiego od 1320 r. Bierutów wchodził w skład księstwa oleśnickiego. Na przełomie XIII i XIV w., w czasie walk o schedę po Henryku Probusie w Bierutowie wzniesiono pierwszy zamek, wzmiankowany w 1323 r. Zamek zbudowano w północno-wschodniej części miasta, włączając go w obręb murów miejskich. Warownia składała się najprawdopodobniej z budynku mieszkalnego i wieży, otoczonych murem obronnym. Zamek nie miał większego znaczenia i służył jako siedziba zarządców książąt oleśnickich. W XIV w. miasto położone przy mało istotnym szlaku handlowym rozwijało się bardzo powoli, niekorzystna dla rozwoju miejscowości była również niewielka odległość (15 km) od stołecznej Oleśnicy, która przyciągała kupców i rzemieślników. Bierutowa nie oszczędzały również pożary i wojny. W 1430 r. został splądrowany przez wojska husyckie, w 1473 r. zniszczony przez jeden z pożarów. Po śmierci Konrada X Białego w 1492 r. i wygaśnięciu linii Piastów oleśnickich, w trzy lata później wraz z resztą ich posiadłości Bierutów przeszedł w ręce Henryka I z Podiebradów (zm. 1498r.) Zamek przebudowany w stylu renesansowym, z arkadowym dziedzińcem, w latach 1534-48 był rezydencją księcia Henryka II Podiebrada. Mimo to książęta oleśniccy w szesnastym stuleciu nie przywiązywali jednak większej wagi do Bierutowa i oddawali miejscowość w zastaw, między innymi w latach 1574-1604 rodzinie von Schindel. W 1603 r. miał miejsce poważny pożar miasta, który zniszczył również część zamku, w tym najstarsze skrzydło wschodnie. Zamek w latach 1622-24 odbudował książę Henryk Wacław Podiebrad i urządził w nim swoją rezydencję. Rezydencja ta składała się z dwóch trzykondygnacyjnych skrzydeł, z gankami filarowo-arkadowymi od strony dziedzińca. Wiek siedemnasty przyniósł kolejne katastrofy i zmianę właścicieli miasta. Pierwsze zniszczenia nastąpiły podczas wojny trzydziestoletniej, w tym spalenie przedmieść w 1647 r., a następne w trakcie kolejnego groźnego pożaru w 1659 r. W 1647 r. wygasła dynastia Podiebradów, a ich posiadłości otrzymali książęta wirtemberscy. Książę Krystian Ulryk wirtemberski (zm. 1697) odbudował miasto oraz zamek (ok. 1680 r.), który zmienił w swą rezydencję. Zamek został rozbudowany o dodatkową kondygnację, odnowiono jego wnętrza, wzniesiono istniejącą do dziś bramę główną, założono ogrody. W XVIII w. znaczenie miasta i rezydencji książąt oleśnickich wyraźnie spada. W drugiej połowie stulecia w zaniedbanym budynku urządzono siedzibę nadleśnictwa. W XIX w. zawaliły się murowane ganki, które zastąpiono drewnianymi. W 1884 r. zamek został przejęty przez państwo niemieckie i w rok później przekazany następcy cesarskiego tronu. W efekcie prac budowlanych, w latach 1886-87 gruntownie przebudowano skrzydło południowe i rozebrano skrzydło wschodnie, pozostawiając tylko wieżę. Do dynastii Hohenzollernów zamek należał do 1945 r. Działania wojenne 1945 r. budynek przetrwał bez większych uszkodzeń. Niestety reszta Bierutowa została w znacznym stopniu zniszczona przez wojska radzieckie. Zniszczenia te pogłębiły jeszcze prace rozbiórkowe przeprowadzone w latach 1946-49. Zamek po wojnie użytkowany był przez Nadleśnictwo Bierutów. Obecnie południowe skrzydło należy do miasta i pełni funkcję komunalnego wielorodzinnego budynku mieszkalnego, a pozostała z wschodniego skrzydła wieża jest nieużytkowana. Budynek można oglądać tylko z zewnątrz.
Budynek stanowiący część skrzydła południowego, renesansowy, wielokrotnie przebudowywany i remontowany, m.in. w latach 1960-61 i 1971-74, pozbawiony cech stylowych. Murowany z cegły, potynkowany, zbudowany na planie prostokąta, podpiwniczony, trzykondygnacjowy, nakryty dachem czterospadowym. Fasada z centralnym ryzalitem, w nim główne wejście do budynku, z kamiennym barokowym portalem z kartuszem herbowym książąt wirtembersko-oleśnickich. Elewacje budynku w znacznym stopniu uproszczone, z zamurowaniem części okien. Zachowane profilowane, renesansowe obramienia niektórych otworów okiennych i drzwiowych. Wewnątrz pomieszczenia przyziemia nakryte sklepieniami kolebkowymi.
Z dawnego skrzydła wschodniego zachowana pięciokondygnacyjna wieża, zbudowana na planie kwadratu, wyżej ośmioboczna, o dolnych kondygnacjach z XIV w., podwyższona w 1622 r. Murowana z cegły, potynkowana, nakryta barokowym hełmem, o podwójnej latarni.
Ozdobna barokowa brama z ok. 1680 r. prowadząca z miasta na dziedziniec zamkowy, murowana z cegły, potynkowana, połączona ze starszym murem zamkowym, trzyosiowa, główny otwór flankowany kolumnami kompozytowymi na wysokich cokołach, pond przejazdem mitra książęca.
Od południa przylega do zamku niewielki park krajobrazowy (ok. 1,2 ha) założony w XIX w. w miejscu wcześniejszych ogrodów. Dominują w nim liściaste gatunki rodzime: dęby, lipy, klony, rosną również drzewa owocowe: jabłonie, grusze, śliwy.
W Bierutowie poza zamkiem warto również zobaczyć:
- Kościół p.w. św. Katarzyny (dawniej zamkowy, od 1543 r. ewangelicki, w 1982 r. przejęty przez parafię rzymsko-katolicką), gotycki, wzniesiony w I poł. XIV w., wielokrotnie niszczony pożarami i odbudowywany, uszkodzony w 1945 r., remontowany w latach 60-tych XX, następnie do 1976 r. wykorzystywany jako magazyn. Po przejęciu świątyni przez miejscową parafię rozpoczęto ponowne prace restauratorskie, które trwają do dziś. Wzniesiona z cegły, trzyprzęsłowa bazylika z czteroprzęsłowym prezbiterium i masywną kwadratową wieżą przy północno-wschodnim narożniku. Wewnątrz zachowane wyposażenie i wystrój z XVII w.: ołtarz główny, ambona, stalle, loża książęca, malarska dekoracja roślinna.
- Kościół parafialny p.w. św. Józefa, neogotycki, murowany z cegły, wzniesiony w latach 1891-93, dwunawowy, z wieżą umieszczoną centralnie w fasadzie, wewnątrz neogotyckie wyposażenie. Wnętrza przemalowane w latach 70-tych XX w.
- Ruinę ewangelickiego kościoła cmentarnego Świętej Trójcy, wzniesionego w latach 1622-30, spalonego w 1945 r. i w znacznym stopniu rozebranego w latach następnych. Obecnie zachowane mury zewnętrzne świątyni.
- Wieżę ratusza, zniszczonego wraz z resztą zabudowy rynku w 1945 r. Wieża gotycka, z pierwszej połowy XV w., uszkodzona w 1945 r., zabezpieczona w latach 70-tych XX w., remontowana w latach 2004-2006.
- Pozostałości średniowiecznych murów obronnych, murowanych z cegły w XV i XVI w., rozebranych w XIX w., zabezpieczonych w 1962 r.
- Kamienice z drugiej połowy XIX i początków XX w., m.in. przy ul. Wrocławskiej, Przyjaciół Żołnierza, Namysłowskiej, oraz wolnostojące eklektyczne i secesyjne wille przy ulicach: Kolejowej, 1 Maja, Żeromskiego, Słowackiego i Mickiewicza.
Informacje praktyczne i dojazd:
W Bierutowie znajduje się stacja kolejowa na trasie Namysłów – Wrocław. Dzięki temu do miejscowości możemy bez problemu dojechać koleją: z Gliwic z przesiadką we Wrocławiu, bądź z Tarnowskich Gór lub Katowic z przesiadką w Kluczborku. Niestety obydwa warianty są dosyć czasochłonne. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia, do węzła z drogą 401. Następnie DK 403 do Łukowic Brzeskich, skąd DK 39 przez Brzeg prowadzi do Namysłowa. Z Namysłowa DK 451 można dotrzeć prosto do centrum Bierutowa. Odległość: w jedną stronę niecałe 180 km. Na miejscu najlepiej zaparkować samochód na rynku, skąd jest bardzo blisko do wszystkich opisanych zabytków Bierutowa.
Damian Dąbrowski
Maj 2010 r.
