Powiat kędzierzyńsko-kozielski, gmina Pawłowiczki
(nazwa niemiecka: Chrost, w latach 1936-1945 Schönhain O.S., Kreis Cosel)
Rys historyczny i stan obecny:
Pierwsze informacje o miejscowości pochodzą dopiero z 1679 r. W XVIII w. wioska należała do rodziny Lichnowskich, która wybudowała w niej rezydencję. W 1746 r. jako właściciel dóbr wzmiankowany był Karol Erdmann von Lichnowsky (ur.1711r., zm.1769r.). Poza Chróstami posiadał on majątki w Ligocie, Strzybniku i Kocobędzu. W latach 1759-1763 pełnił funkcję landrata (starosty) powiatu raciborskiego. Małżonką Karola Erdmanna von Lichnowsky była Anna Charlotta Elisabeth von Lieben. W drugiej połowie XVIII w. i na początku dziewiętnastego stulecia właściciele Chróstów często się zmieniali. Około 1813 r. rodzina von Garnier posiadająca majątki w Chróstach (Chrost) i Ligocie Małej (Klein Ellguth) wybudowała w miejscowości istniejący do dziś pałac, być może z wykorzystaniem starszych murów. W 1817 r. Anton von Garnier sprzedał dobra Chrósty i Ligota Mała Dr Johannowi Schön, który dokupił do nich również Dobieszów (Dobischau). Dr Johann Schön jako właściciel wymienionych posiadłości wymieniany był w źródłach z 1845 i 1856r. Prawdopodobnie zmarł przed 1858r., a wszystkie majątki otrzymał w spadku Gustav Schön. Oeconomierath Gustav Schön powiększył rodzinne włości wykupując w 1864r. od rodziny Miketta dobra rycerskie w Rakowie (Rakau) i w 1869r. po śmierci Heinricha von Wrochem dobra w Radoszowach (Radoschau). Za wyjątkiem Rakowa, sprzedanego już przed 1872r. właścicielowi fabryki, Friedrichowi Latzel, reszta dóbr przez następne kilkadziesiąt lat związana była z rodziną Gustava Schöna. Informacje o majątkach z 1886r.: Chrósty – powierzchnia 302ha, w tym pola uprawne 176ha, łąki 20ha, lasy 96ha, park, drogi i podwórza gospodarcze 10ha, zarządcą Kaller; Dobieszów – powierzchnia 415ha, w tym pola uprawne 404ha, łąki 2ha, drogi i podwórza gospodarcze 9ha, zarządca Kaller; Ligota Mała – powierzchnia 186ha, w tym pola uprawne 180ha, łąki 4ha, drogi i podwórza gospodarcze 2ha, zarządca Kaller; Radoszowy - powierzchnia 523ha, w tym pola uprawne 426ha, lasy 88ha, drogi i podwórza gospodarcze 9ha, zarządca Kaller. Po śmierci landrata (starosty) powiatu kozielskiego Eduarda Himml (zm. po 1886r.) Gustav Schön wykupił od jego spadkobierców dobra w Krzanowicach (Krzanowitz) i Długomiłowicach (Langlieben). Gustav Schön i jego żona Elisabeth Wentzel przenieśli się do dworu w Krzanowicach, tam 27 grudnia 1893r. na świat przyszła ich córka Margherita. Kilka miesięcy później Gustav Schön zmarł. Przed śmiercią utworzył on majorat Chrósty obejmujący dobra: Chrósty, Dobieszów, Ligota Mała i Radoszowy. Dziedziczką majoratu była dopiero co urodzona córka Margherita Schön, w jej imieniu zarząd sprawował generalny dyrektor Reichel. Majątki Krzanowice (414ha) i Długomiłowice (447ha) początkowo otrzymali inni spadkobiercy Gustava Schöna, w tym zapewne wdowa po nim. W 1902r. właścicielką majoratu i majątków Krzanowice oraz Długomiłowice była niepełnoletnia Margherita, funkcję jej prawnego opiekuna pełnił kapitan Arthur von Keissler z Ligoty Wielkiej (Groß Ellguth). Kapitan Arthur von Keissler pozostawał opiekunem Margherity Schön co najmniej do 1909r. Po nim funkcję tę objął Emil Janetzki z Ostrożnicy (Ostrosnitz), wzmiankowany w 1912r. Po 1912r. a przed 1917r. Margherita Schön została żoną rotmistrza hrabiego Hansa Christopha von Seherr-Thoss. Rotmistrz von Seherr-Thoss zginął w czasie pierwszej wojny światowej w 1918r. we Francji. W 1921r. Margherita z domu Schön ponownie wyszła za mąż, za barona Günthera Hubertusa von Reibnitz (ur.1894r., zm.1983r.), syna barona Hansa von Reibnitz z Miejsca Odrzańskiego. W tym czasie należące do niej dobra liczyły 2291ha, z tego: Chrósty 287ha, Dobieszów 415ha, Ligota Mała 186ha, Radoszowy 532ha, Krzanowice 414ha i Długomiłowice 457ha. Drugie małżeństwo właścicielki majoratu Chrósty nie było szczęśliwe i w 1931r. zakończył je rozwód. Po rozwodzie Margherita używała nazwiska pierwszego męża – von Seherr-Thoss. W wyniku złego zarządzania w latach trzydziestych XX w. dobra Margherity von Seherr-Thoss znacznie podupadły. W 1937r. należał do niej majorat Chrósty (Schönhain, dawniej Chrost) obejmujący majątki: Chrósty (287ha, w tym 176ha pól uprawnych, 96ha lasów, 10ha parku, dróg i podwórzy gospodarczych), Dobieszów (Hochmühl, dawniej Dobischau, 415ha, w tym 404ha pól uprawnych, 2ha łąk, 9ha ogrodu, dróg i podwórzy gospodarczych) i Ligota Mała (Klein Ellguth, 186ha, w tym 180ha pól uprawnych, 4ha łąk, 2ha dróg i podwórzy gospodarczych) oraz dobra alodialne Długomiłowice (Torgau, dawniej Krzanowitz-Langlieben, 118ha, w tym 53ha pól uprawnych, 15ha łąk, 20ha pastwisk, 30ha lasów). Margherita von Seherr-Thoss sprzedała większość majątku Krzanowice-Długomiłowice (753ha), a także posiadłość w Radoszowach (za wyjątkiem 92ha lasów). Tą ostatnią nabyła Śląska Spółka Ziemska z Opola i przed 1937r. rozparcelowała. W tym miejscu warto przypomnieć, że sąsiadujące ze sobą miejscowości Krzanowice i Długomiłowice w 1928r. zostały połączone w jedną jednostkę administracyjną o nazwie Długomiłowice. Margherita von Seherr-Thoss sprzedała również dwór w Krzanowicach, który przez wiele lat był jej rezydencją i przeniosła się do pałacu w Chróstach. Właścicielką reszty dóbr pozostała do 1945r., kiedy to musiała opuścić Śląsk. Wyjechała do Republiki Federalnej Niemiec i zamieszkała w miejscowości Garmisch-Partenkirchen, gdzie zmarła w 1962r. W czasie działań wojennych w 1945 r. pałac w Chróstach został rozszabrowany i prawdopodobnie podpalony przez żołnierzy Armii Czerwonej - niektórzy mieszkańcy miejscowości twierdzą, że pożar nie miał miejsca. W Polsce Ludowej uszkodzona rezydencja wraz z resztą znacjonalizowanego majątku znalazła się pod zarządem Państwowego Gospodarstwa Rolnego. Nie podjęto próby odbudowy budynku, który z czasem popadał w coraz większą ruinę. W latach 60-tych XX w. w salonie były jeszcze fragmenty klasycystycznej sztukaterii, po których dzisiaj nie ma już śladu. Pod koniec XX w. miejscowy PGR został zlikwidowany i przez pewien czas można było bez problemu wejść na teren opuszczonego zakładu i zobaczyć ruiny pałacu. W 2010 r. obiekt był własnością prywatną. Cały obszar dawnego gospodarstwa rolnego otoczono ogrodzeniem, nie ma możliwości podejścia do ruin rezydencji, można je zobaczyć tylko z większej odległości.
Pałac
Klasycystyczny pałac z 1813 r., przebudowany w XIX w., doprowadzony do ruiny w 1945 r. Budynek murowany z cegły, potynkowany, wzniesiony na planie prostokąta, na sklepionych piwnicach, dwukondygnacjowy, nakryty był płaskim dachem. Fasada (elewacja pn.) 7-osiowa, z trójosiowym portykiem podtrzymującym taras. Okna prostokątne, na piętrze z profilowanymi obramieniami i gzymsami, wejście i flankujące je okna zamknięte łukiem koszowym. Układ wnętrz dwutraktowy, z sienią i salonem na osi. Jak wyglądał w czasach świetności możemy się przekonać dzięki albumowi Dunckera.
Źródło: www.zlb.de/digitalesammlungen/index.php?collection=1 (strona aktywna 10.08.2010 r.)
Informacje praktyczne i dojazd:
Dojazd komunikacją publiczną do miejscowości zapewniają nieliczne autobusy firmy Veolia Transport, kursujące z Grudyni Małej, Kędzierzyna-Koźla i Maciowakrza. Do Kędzierzyna-Koźla można dotrzeć między innymi pociągami relacji Gliwice – Wrocław, niestety ze względu na trudności ze znalezieniem przesiadki, nie polecam tej formy dojazdu. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic DK 408 w stronę Kędzierzyna-Koźla do Bierawy, następnie drogami lokalnymi przez Cisek, Zakrzów, Polską Cerekiew i Ligotę Małą. Odległość: z Gliwic w jedną stronę około 55km. Ruiny pałacu znajdują się w centrum miejscowości, na prawo od głównej ulicy. Samochód można zostawić na poboczu drogi, przed jedną z zamkniętych bram prowadzących dawniej na teren gospodarstwa rolnego. Chrósty to bardzo senna, spokojna wioska, w której poza ruinami pałacu, można jeszcze znaleźć dawny dworzec kolejowy, na nieczynnej od 1997 r. linii Kędzierzyn-Koźle – Baborów. Po drodze warto zobaczyć ruiny pałacu w Polskiej Cerekwi oraz pałace z parkami w Zakrzowie i Steblowie. W okolicy znajdują się pałace w Grudyni Małej, Grudyni Wielkiej, Jakubowicach oraz dwór w Milicach.
Damian Dąbrowski,
styczeń 2009 r., aktualizacja marzec 2010 r.
