Powiat cieszyński, miasto
(nazwa niemiecka: Teschen, nazwa czeska: Těšín)
Rys historyczny
Osada na Wzgórzu Zamkowym w Cieszynie została założona już w IX wieku. Pierwotny gród otaczały drewniano-ziemne wały. W XI wieku wybudowano w tym miejscu siedzibę kasztelani, wymienionej w bulli papieża Hadriana IV z 1155 roku. Po rozpadzie dzielnicowym państwa Piastów w drugiej połowie XII wieku Cieszyn znalazł się w granicach księstwa opolsko-raciborskiego należącego do Mieszka I Plątonogiego (ur.1131/46r., zm.1211r.). Prawdopodobnie za rządów jego syna Kazimierza I (ur.1178/1180r., zm.1230r.) Cieszyn otrzymał prawa miejskie. W testamencie kolejnego władcy opolskiego, księcia Mieszka II (ur. około 1220r., zm.1246r.) wymieniony został drewniany zamek w Cieszynie. Dzielnica opolsko-raciborska zachowała jedność jeszcze za rządów brata Mieszka II, księcia Władysława I (ur. około 1225r., zm.1281/82r.). Książę Władysław I pozostawił czterech synów: Mieszka, Kazimierza, Bolesława i Przemysława. W latach osiemdziesiątych XIII wieku dokonali oni podziału ojcowizny na cztery władztwa, ze stolicami w Cieszynie, Opolu, Bytomiu i Raciborzu. Dzielnica cieszyńska przypadła najstarszemu z braci – Mieszkowi I (ur. 1252/56r., zm.1314/1315r.). Za rządów Mieszka I zapewne rozpoczęto w Cieszynie w miejscu drewnianej warowni wznosić murowany zamek, godny pełnienia funkcji siedziby książęcej. Prace budowlane kontynuowano na Wzgórzu Zamkowym za panowania jego następców: syna Kazimierza I (ur. przed 1290r.), zm.1358r.) i wnuka Przemysława I Noszaka (ur.1332/1336r., zm.1410r.). W XV wieku zamek składał się już z części dolnej i górnej. Warownię otaczał mur z basztami. W jej obrębie wznosiły się cztery wieże, dwa dwory książęce, kaplica, zbrojownia, więzienie, zabudowania gospodarcze i mieszkalne dla służby. Zamek wielokrotnie niszczyły pożary, m.in. w 1484r., 1520r., 1528r.,1552r., 1572r. i 1603r. Pod rządami miejscowej linii Piastów po każdym kataklizmie siedziba była odbudowywana. Niestety wraz ze śmiercią księcia Fryderyka Wilhelma (ur.1601r.) w 1625 roku wygasła męska linia rodu. W niespokojnym czasie wojny trzydziestoletniej księstwo cieszyńskie w dożywotnie posiadanie otrzymała siostra zmarłego Elżbieta Lukrecja (ur.1599r., zm.1653r.). Podczas tego konfliktu zamek w 1646 roku zdobyły wojska szwedzkie, a rok później odbiły oddziały cesarskie. W trakcie walk z użyciem artylerii znaczna część zabudowań została zniszczona. Nim przystąpiono do ich odbudowy w 1653 roku zmarła księżna Elżbieta Lukrecja i dobra Piastów cieszyńskich ostatecznie przejął cesarz i król Czech Ferdynand III Habsburg (ur.1608r., zm.1657r.). Majątki przekazano w zarząd tzw. Komorze Cieszyńskiej, której siedzibę wyznaczono na zamku w Cieszynie. Niedługo później w 1659 roku rozpoczęto rozbiórkę części zamku uszkodzonej w czasie wojny trzydziestoletniej. Na miejscu warowni wzniesiono zabudowania gospodarcze i browar. Częścią dóbr korony czeskiej księstwo cieszyńskie pozostało do drugiej połowy XVIII wieku. W 1766 roku cesarzowa Maria Teresa (ur.1717r., zm.1780r.) przekazała władztwo jako niepodzielne lenno swej córce arcyksiężniczce Marii Krystynie (ur.1742r., zm.1798r.) i jej małżonkowi księciu Albertowi Kazimierzowi von Sachsen (ur.1738r., zm.1822r.). Za rządów tej pary nastąpił rozwój zarówno miasta jak i dóbr książęcych dalszym ciągu zarządzanych przez Komorę Cieszyńską. Książę Albert Kazimierz i arcyksiężna Maria Krystyna nie posiadali potomstwa i w 1791 roku adoptowali arcyksięcia Karola Ludwika (ur.1771r., zm.1847r.), jednego z synów cesarza Leopolda II (ur.1747r., zm.1792r.). Po śmierci księcia Alberta Kazimierza w 1822 roku arcyksiążę Karol Ludwik otrzymał w spadku księstwo cieszyńskie. Na zlecenie nowego właściciela w 1839 roku rozpoczęto rozbiórkę kolejnych partii murów średniowiecznego zamku, a następnie według projektu Józefa Kornhäusela wybudowano klasycystyczną rezydencję wkomponowaną w założenie parkowe utworzone na terenie dawnego zamku górnego. Prace przy budowie tzw. pałacu myśliwskiego i oranżerii na obszarze wcześniejszego zamku dolnego zakończono w 1840 roku. Na północnym zboczu Wzgórza Zamkowego w 1846 roku wystawiono nowy budynek browaru. Jego projektantem był również Kornhäusel. Nadał on budowli cechy klasycystyczne, nawiązując do pałacu myśliwskiego. W 1847 roku księstwo cieszyńskie odziedziczył arcyksiążę Albrecht Fryderyk Rudolf (ur.1817r., zm.1895r.) najstarszy syn arcyksięcia Karola i Henrietty z domu księżniczki von Nassau-Weilburg. Nowy właściciel często przebywał poza Cieszynem, m.in. w latach 1851-1860 był gubernatorem Węgier. Służył także w armii cesarskiej. Wsławił się podczas wojny w 1866 roku pokonując włoską armię pod Custozą. W 1888 roku otrzymał tytuł feldmarszałka. Z trójki dzieci z małżeństwa z Hildegardą księżniczką bawarską (ur.1825r., zm.1864r.) rodziców przeżyła tylko córką Maria Teresa (ur.1845r., zm.1927r.). W tej sytuacji w 1895 roku po śmierci arcyksięcia Albrechta Fryderyka księstwo cieszyńskie otrzymał w spadku jego bratanek arcyksiążę Fryderyk Maria Albrecht (ur.1856r., zm.1936r.). W latach 1914-1916 na zlecenie arcyksięcia Fryderyka i według planów architekta Albina Teodora Prokopa na murach północno-zachodniej bastei wzniesiono tzw. sztuczne ruiny. Były to ostatnie zmiany na Wzgórzu Zamkowym dokonane przez Habsburgów. Po klęsce w pierwszej wojnie światowej i rozpadzie monarchii austrowęgierskiej w 1918 roku księstwo cieszyńskie przestało istnieć. Jego terytorium weszło w skład nowo utworzonych państw: Polski i Czechosłowacji. Podział objął także miasto Cieszyn. Po stronie polskiej znalazło się Wzgórze Zamkowe i stare miasto z Rynkiem i głównymi budynkami użyteczności publicznej. Czechosłowacji przypadła część miasta z głównym dworcem kolejowym i obszarem przemysłowym.
Po 1945 roku zamek myśliwski został przebudowany na szkołę muzyczną. W 1966 roku rozebrano zaniedbaną oranżerię. Dopiero w 2004 roku w jej miejscu wybudowano nowy budynek, który pełni funkcję siedziby „Śląskiego Zamku Sztuki i Przedsiębiorczości”. W samym zamku myśliwskim do dziś funkcjonuje wspomniana Państwowa Szkoła Muzyczna. Bez przeszkód można zwiedzać obecnie dziewiętnastowieczny park, na terenie którego pozostały resztki średniowiecznego zamku: fragmenty murów, tzw. wieża Piastów, rotunda św. Mikołaja i Wacława, basteja ze sztucznymi ruinami. Za niewielką opłatą istnieje możliwość wejścia na wieżę, a także zobaczenia wnętrza rotundy.
Zamek
Murowany zamek z przełomu XIII i XIV wieku, w kolejnych stuleciach wielokrotnie niszczony w wyniku pożarów, a następnie odbudowywany. W większości rozebrany na skutek zniszczeń odniesionych w czasie wojny trzydziestoletniej. W latach 1941-1942 i 1947-1955 na terenie zamku prowadzono prace wykopaliskowe. Kolejne prace archeologiczne miały miejsce w latach 1993-2004. W ich wyniku odsłonięto i wyeksponowano fragmenty średniowiecznego zamku: wieży przybramnej, przejazdu do zamku górnego, cylindrycznej baszty i dawnych kuchni. Najważniejsze zabytkowe obiekty zachowane z dawnego zamku to rotunda i tzw. wieża piastowska.
Wieża Piastowska
Wzniesiona w północno-wschodniej części wzgórza, część dawnego zamku górnego. Wybudowana w XIV wieku, nadbudowana w kolejnym stuleciu, odnawiana w 1860 roku i w latach 1981-1988. Murowana z kamienia i cegły, na rzucie kwadratu, podpiwniczona, pięciokondygnacyjna, zwieńczona gankiem wspartym na kroksztynach z machikułami i blankowaniem. Na narożach tarcze herbowe z piastowskim orłem. Okna zamknięte ostrołukowo, półkoliście, a także prostokątne.
Rotunda
Kaplica zamkowa usytuowana w południowo-zachodniej części wzgórza. Wzniesiona z kamienia łamanego i ciosu wapiennego około połowy XI wieku. Wzmiankowana w 1223 roku. Przebudowywana w kolejnych stuleciach. W znacznym stopniu przekształcona około 1839 roku według projektu Józefa Kornhäusela. W latach 1947-1954 generalny remont, w trakcie którego usunięto naleciałości klasycystycznej przebudowy. Kaplica orientowana, wzniesiona na rzucie koła, z półkolistą apsydą od wschodu. W nawie zrekonstruowana empora, na którą prowadzą wpuszczone w mur schody. Okna wąskie półkoliste, przed emporą zachowany romański portal, pierwotnie prowadzący do zamku. Kaplica nakryta kopułą o koncentrycznym układzie kamieni, nad apsydą koncha.
Zamek myśliwski
Faktycznie późnoklasycystyczny pałac wzniesiony w latach 1838-1840 we wschodniej części Wzgórza Zamkowego, na ruinach tzw. Zamku Dolnego. Budynek murowany z cegły, potynkowany, pierwotnie wzniesiony na planie litery „T”, jeszcze w XIX wieku rozbudowany o dodatkowe skrzydła od północy i południa. Nakryty dachami dwu- i czterospadowymi. Część środkowa skierowana fasadą na wschód (w kierunku miasta), dwu- i trzykondygnacyjna, trzynastoosiowa, z centralnym wyższym pięcioosiowym ryzalitem zwieńczonym trójkątnym przyczółkiem i dwoma jednoosiowymi ryzalitami pozornymi. Przyziemie fasady ozdobione boniowaniem. Okna prostokątne i półkoliste w opaskach, nad częścią z nich odcinkowe gzymsy lub trójkątne przyczółki. W południowej części korpusu asymetrycznie usytuowany przejazd bramny, nakryty sklepieniem kolebkowym z lunetami. W skrzydle południowym loggia wsparta na żeliwnych doryckich kolumnach, skierowana na rzekę Olzę. Układ wnętrz trzytraktowy w korpusie, natomiast w skrzydłach bocznych jednotraktowy z korytarzem i dwutraktowy. W części pomieszczeń zachowane sufity z dekoracją fasetową.
Pałac Larischa
Barokowo-klasycystyczna rezydencja została ufundowana w 1796 roku przez starostę krajowego hrabiego Johanna Larischa von Mönnich. Pałac miejski stanął w miejscu drewnianego budynku zniszczonego w wyniku pożaru z 1789 roku i dwóch innych kamienic. Pierwotnie rezydencja posiadała dwa skrzydła. W 1831 roku za rządów księcia Philipa Ludwiga Saint Genois d`Annencour została powiększona o trzecie skrzydło mieszczące Salę rzymską i cylindryczną stajnię wspartą na jednej kolumnie. W 1840 roku pałac nabył cieszyński adwokat dr Antoni Demel. Następnie należał on do jego syna Johanna Demela (ur.1825r., zm.1892r.), także adwokata, burmistrza miasta w latach 1861-1875 i 1876-1892. Burmistrz został podniesiony do rangi szlacheckiej i używał nazwiska Demel von Elswehr. W 1892 roku kolejnym burmistrzem Cieszyna i właścicielem pałacu został syn Johanna – Leonard Demel von Elswehr (ur.1856r., zm.1915r.). Urząd pełnił w latach 1892-1908 i ponownie od 1913 do 1915 roku. Po śmierci Leonarda Demla rodzina sprzedała rezydencję miastu. W kolejnych latach prowadzono remont pałacu, a w 1931 roku otwarto w nim Muzeum Miejskie. W 1942 roku w wyniku pożaru zniszczony został dach pałacu i doszło do uszkodzeń reprezentacyjnych pomieszczeń położonych na drugim piętrze. Pałac remontowano w latach 1966-1968. W kolejnych dekadach stan budynku ponownie się pogorszył i 1983 roku zamknięto go dla zwiedzających. Od 1991 do 2002 roku przeprowadzono generalny remont zabytku. W 2002 roku ponownie otwarto muzeum dla zwiedzających. Godziny otwarcie muzeum warto sprawdzić przed wizytą w mieście, można się bowiem rozczarować:
http://muzeumcieszyn.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=164&Itemid=161
Pałac murowany z cegły z użyciem kamienia, potynkowany, trzyskrzydłowy z małym dziedzińcem wewnętrznym, zamkniętym z czwartej strony murem. Budynek podpiwniczony, dwu- i trzykondygnacyjny, nakryty dachem łamanym. Fasada (elewacja północna) siedmioosiowa, z centralnie usytuowanym przejazdem ozdobionym kamiennym portalem. Przyziemie boniowane, oddzielone od piętra gzymsem, wyższe kondygnacje dzielone zdwojonymi lizenami, o oknach w profilowych obramieniach, cześć z kluczem, pomiędzy oknami żłobkowane płyciny. Elewacja wschodnia dwunastoosiowa, w części północnej oszkarpowana. Pomiędzy kondygnacjami wydatne gzymsy, część okien (trzecia kondygnacja) w ozdobnych opaskach uszatych z kluczem. Elewacja południowa siedmioosiowa, o częściowo przekształconym układzie otworów okiennych, pozbawiona ozdobnych detali architektonicznych. Elewacje od strony dziedzińca z wydatnymi gzymsami między kondygnacjami i częścią okien w profilowanych obramieniach. Układ wnętrz dwutraktowy, jedynie skrzydło południowe od zachodu zamyka dawna stajnia na planie koła (obecnie restauracja), dwukondygnacyjna, nakryta sklepieniem kopulastym z lunetami, wspartym na centralnie usytuowanej kolumnie toskańskiej. W przyziemiu skrzydeł wschodniego i północnego sienie przelotowe. Dwubiegowa klatka schodowa mieści się w północno-wschodnim narożniku. Piwnice sklepione kolebkowo, w części pomieszczeń parteru sklepienia kolebkowe, żaglaste i klasztorne z lunetami. Na kolejnych kondygnacjach zarówno sale nakryte sklepieniami (krzyżowo-kolebkowe, kolebkowe z lunetami, kolebkowe, nieckowe) jak i sufitami z dekoracją fasetową. W pokojach drugiego piętra zachowana klasycystyczna dekoracja malarska (freski z 1796 r. J.J. Mayera) przedstawiająca scenki rodzajowe i krajobrazy. Ponadto w pomieszczeniach warto zwrócić uwagę na oryginalne piece kaflowe, stolarkę oraz parkiety o układzie geometrycznym. W muzeum prezentowane są eksponaty i wystawy z działów: historia, archeologia i etnografia. Od wschodu do pałacu przylega barokowy ogród, zwany ogrodem pokoju, ze względu na podpisany w 1779 roku traktat pokojowy pomiędzy Prusami a Monarchią Habsburską. W ogrodzie podobnie jak i na wewnętrznym dziedzińcu pałacu lapidarium, w nim rzeźby, portale cieszyńskich kamienic i gotyckie elementy z kościoła w Goleszowie.
Zabytki w Cieszynie
Do rejestru zabytków w Cieszynie wpisano m.in.: układ urbanistyczny ze wzgórzem Zamkowym, XI-XX w. (nr rej.: A/317/10 z 14.03.1953r. i z 30.09.2010r.); kościół dominikanów, ob. par. p.w. św. Marii Magdaleny, 1789r., 1804r., XX w. (nr rej.: R-465/66 z 2.03.1960r. oraz A-235/77 z 14.12.1977r.); kościół szpitalny, ob. par. p.w. św. Jerzego, ul. Liburnia 1, XIV-XV w., 1806r., 1882r., XX w. (nr rej.: R-204/60 z 2.03.1960r. oraz A-236/77 z 14.12.1977r.); kościół p.w. Świętej Trójcy, pl. Londzina, 1594r., XVII w., XVIII w. (nr rej.: R-207/60 z 2.03.1960r. oraz A-239/77 z 14.12.1977r.); kościół ewangelicki p.w. Łaski Bożej, 1709-1750r. (nr rej.: R-466/56 z 2.11.1956r., 205/60 z 2.03.1960r. oraz A-237/77 z 14.12.1977r.); zespół klasztorny bonifratrów, pl. Londzina, XVII/XVIII w., XIX-XX w.: kościół p.w. Wniebowzięcia NMP, 1697-1706r. (nr rej.: 208/60 z 2.03.1960r. oraz A-240/77 z 14.12.1977r.), klasztor (nr rej.: 209/60 z 2.03.1960r. oraz A-241/77 z 15.12.1977r.); zespół klasztorny jezuitów, ul. Szersznika 3, XVIII w., XIX w.: kościół p.w. Świętego Krzyża (nr rej.: 206/60 z 2.03.1960r. oraz A-238/77 z 14.12.1977r.), klasztor (nr rej.: 250/60 z 3.03.1960r. oraz A-110/77 z 22.12.1977r.); zespół zamkowy: zamek, 1 poł. XIV w., 1829r. (nr rej.: R/468/56 z 2.11.1956r., 212/60 z 3.03.1960r. oraz A-244/77 z 15.12.1977r.), park „Górka Zamkowa” (nr rej.: j. w.), wieża „Piastowska”, 2 poł. XIII w., XV w., XIX w. (nr rej.: R/469/56 z 2.11.1956r., 211/60 z 3.03.1960r. oraz A-243/77 z 15.12.1977r.), kaplica zamkowa - rotunda p.w. św. św. Mikołaja i Wacława, 1 poł. XI w., 2 poł. XV w., XVIII w., XX w. (nr rej.: R/332/51 z 10.09.1951r., 210/60 z 2.03.1960r. oraz A-242/77 z 15.12.1977r.); ratusz, Rynek 1, XV w., 1661r., 1670r., 1720r., 1800r. (nr rej.: 214/60 z 3.03.1960r. oraz A-246/77 z 17.12.1977r.); teatr, pl. Teatralny, 1910r. (nr rej.: A-542/87 z 15.10.1987r.); mennica, ob. Książnica cieszyńska, ul. Mennicza 46, 1719r. (nr rej.: R/467/56 z 2/11/1956r., 233/60 z 3.03.1960r. oraz A-206/77 z 29.11.1977r.); pałac Larischa, ob. muzeum, ul. Regera 6, XVIII w. (nr rej.: R/376/53 z 25.02.1953r., 213/60 z 3.03.1960r. oraz A-245/77 z 15.12.1977r.);
studnia „Trzech Braci”, ul. Trzech Braci, 1868r. (nr rej.: R/378/53 z 24.02.1953r.).
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Cieszyna zapewniają autokary prywatnych przewoźników (firmy Bus Brothers, Linea Trans) kursujące m.in. z Bielska-Białej, Brennej, Chybia, Jastrzębia-Zdroju i Katowic. W Cieszynie znajduje się również dworzec kolejowy, niestety od jakiegoś czasu zatrzymują się na nim głównie pociągi kursujące z Czechowic-Dziedzic. Ze względu na możliwość znalezienia przesiadki polecam dojazd busem przez Katowice. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A1 w kierunku Ostrawy do węzła Mszana, następnie DK933 i dalej ulicą Wodzisławską do Jastrzębia-Zdroju. Z miasta najlepiej wyjechać DK937 (ulica 11 Listopada, następnie Cieszyńska) w kierunku Cieszyna przez Zebrzydowice, Kończyce Małe i Wielkie. Na skrzyżowaniu DK937 z DK938 należy skręcić w prawo i tą ostatnią trasą kontynuować podróż do Cieszyna (ul. Katowicka). Ulica Katowicka prowadzi do centrum starego Cieszyna. Odległość: z Gliwic w jedną stronę około 75km. Wzgórze Zamkowe znajduje się w zachodniej części starego miasta i góruje nad korytem Olzy. Z Rynku w stronę zamku prowadzi ulica Głęboka. Pałac Larischa położony jest na wschód od Rynku przy ulicy Regera.
Miasto i zamek w styczniu 2015 roku
Damian Dąbrowski,
Lipiec 2015 r.