Powiat wałbrzyski, gmina Czarny Bór
(nazwa niemiecka Schwarzwaldau, Kreis Landeshut)
Zabytki w Czarnym Borze
Do rejestru zabytków w Czarnym Borze wpisano ruiny zamku, XIV-XV w., nr rej.: A/4135/593 z 25.08.1959r.; zespół pałacowy, XVIII-XIX w.:
- pałac, nr rej.: A/4136/257 z 23.04.1951r.
- oficyna I, nr rej.: A/4139/792/WŁ z 25.05.1981r.
- oficyna II, nr rej.: A/4140/802/WŁ z 14.05.1981r.
- spichrz, ul. Parkowa 6, nr rej.: A/4138/793/WŁ z 14.05.1981r.
- park, nr rej.: 860/WŁ z 18.09.1981r.
Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1364 roku. Czarny Bór pojawia się w niej pod nazwą Swarczewalde. Osada musi być jednak o wiele starsza, bowiem w tym właśnie roku książę Bolko II świdnicki podarował ją wraz z zamkiem synom Albrechta von Hackeborna (zm. między 1359 a 1365 rokiem). Kolejnymi właścicielami dóbr Czarny Bór byli Nickel Bolze, a po nim Puta I z Častalovic. Od 1369 roku majątek należał do rodu von Czettritz (Zettritz). Czettritzowie w XV wieku dwukrotnie na krótko tracili posiadłość. Najpierw na rzecz Fritscha von Landskron, następnie Menlina Burgult (wzmiankowany w miejscowości w 1436 roku). Ostatecznie jednak w 1450 roku odzyskali włości. Linia rodu von Czettritz-Neuhaus dzierżyła je aż do 1833 roku. W tymże roku posiadłość w Czarnym Borze nabył Friedrich Konrad Otto baron von Zedlitz-Neukirch (zm.1840r.). Związał się on z majątkiem na krótko, już pięć lat później odsprzedał go zięciowi porucznikowi Augustowi Bernhardowi von Portatius (ur.1801r., zm.1862r.). Po śmierci męża włości otrzymała w spadku Pani Fridolina Otilia von Portatius z domu von Zedlitz (ur.1822r., zm. 1893r.). W 1876 roku generalnym pełnomocnikiem do spraw majątku był już ich syn Hans von Portatius (ur.1848r., zm.1908r.). Przed 1886 rokiem ostatecznie przejął on rodzinne dobra, których powierzchnia wynosiła 386ha. Rotmistrz Hans von Portatius pełnił liczne funkcje w niemieckiej administracji. Był m.in. starszym ziemskim i starostą powiatu kamiennogórskiego. Jego małżonką była Drahomira von Portatius z domu von Frankenberg-Lüttwitz (ur.1850r., zm.1927r.). W 1893 roku Hans von Portatius utworzył majorat z siedzibą w Czarnym Borze. W 1908 roku odziedziczył majorat Hans Bernhard von Portatius (ur.1875r., zm.1942r.), syn Hansa i Drahomiry. W 1930 roku powierzchnia majoratu wynosiła 1370,7ha. Na dobra w samym Czarnym Borze przypadało 338,6ha, w tym 136,3ha pól uprawnych, 88,8ha łąk, 50,8ha lasów, 0,6ha wód, 18ha pastwisk dla owiec, 27,7ha pozostałych pastwisk, 5,7ha parku, 1,2ha ogrodu, 5,5ha sadów i szkółek drzew, 2,1ha dróg, 1,3ha podwórzy gospodarczych i innych użytków. Przed 1937 rokiem dobra nieco podupadły, cały majorat skurczył się do 1151,93ha. Administratorem włości był Pan Karl Sauer-Müller, a część gruntów dzierżawił Pan W. von Sprockhoff. Z małżeństwa z Verą Elsą Natalią z domu von Einsiedel (ur.1887r., zm.1953r.) Hans Bernhard von Portatius pozostawił syna Hubertusa Siegfrieda Alexandra (ur.1907r.), który w 1942 roku odziedziczył rodzinne włości i był ich ostatnim prywatnym właścicielem. Trzy lata później włości przejęło państwo polskie. Rezydencję Portatiusów przekazano w zarząd Urzędowi Gminy w Kamiennej Górze. W 1946 roku nieuszkodzony w czasie działań wojennych pałac przekazano na dom wypoczynkowy Związków Zawodowych Pracowników Państwowych. Funkcję tę pełnił co najmniej do 1950 roku. W 1962 roku utworzono w Czarnym Borze Szpital Lecznictwa Odwykowego. Rok później miał miejsce remont wnętrz rezydencji, zapewne o charakterze adaptacyjnym do nowych celów. Kolejne remonty pałacu prowadzono w 1971 i 1974 roku. W 2000 roku Szpital Leczenia Odwykowego został przemianowany na Zakład Lecznictwa Odwykowego dla Osób Uzależnionych od Alkoholu w Czarnym Borze. W skład kompleksu wchodzą pałac (budynek główny na 60 miejsc o powierzchni 2344m2 i kubaturze 13759 m3) oraz oficyna (terapia - 25 miejsc oraz administracja, hostel i ośrodek szkoleniowy) o powierzchni 1448m2 i kubaturze 8959 m3.
Oficjalna strona obiektu
https://zlo.czarnybor.pl/strona/index.php
Ruiny zamku Lubno (Liebenau)
Zamek w Czarnym Borze został założony w połowie XIV wieku. Warownię wzniesiono w zalewowej dolinie potoku Lesk. Zamek wznosił się na kwadratowym nasypie ziemnym otoczonym dwoma fosami. Od południa i zachodu wiodły do niego groble. Zamek został zniszczony w 1509 roku i nie podjęto próby jego odbudowy. Do dziś z warowni przetrwały relikty ziemnych umocnień, fragmenty murów i przede wszystkim cylindryczna wieża z granitu (do wysokości około 12 metrów), pierwotnie pełniąca funkcję bergfriedu.
Ruiny zamku w 1889 roku
Źródło: https://polska-org.pl/677881,foto.html?idEntity=539406 (dostęp: 1.02.2019r.)
Czarny Bór pocztówka z 1913 roku
Źródło: https://polska-org.pl/614576,foto.html?idEntity=539406 (dostęp: 1.02.2019r.)
Ruiny zamku współcześnie
Pałac
Renesansową rezydencję w Czarnym Borze wzniósł około 1600 roku Georg von Czettritz. W połowie XVIII wieku dwór rozbudował Georg Oswald von Czettritz. Rodowa siedziba spłonęła w 1775 roku. Do 1784 roku prowadzono odbudowę rezydencji, w wyniku której powstał barokowy pałac. Budowlę powiększono w XIX wieku o dwukondygnacyjny ryzalit w jednej z elewacji bocznych, mieści on m.in. klatkę schodową. Kolejne przekształcenia, zwłaszcza wnętrz pałacowych miały miejsce w wyniku remontów w drugiej połowie XX wieku. W otoczeniu pałacu zachowały się dwie oficyny mieszkalne oraz murowany spichrz z połowy XVIII wieku. Dawną rezydencję otacza założony w pierwszej połowie dziewiętnastego stulecia park romantyczny o powierzchni około 10ha. W parku zachowane okazy starodrzewu. Dwa drzewa – cis pospolity i lipa drobnolistna – zostały uznane za pomniki przyrody. W zaniedbanej części parku, zmienionej w las, poza granicami ośrodka odwykowego znajdują się groby przedwojennych właścicieli pałacu z rodu von Portatius.
Pałac w połowie XIX wieku
Źródło: Duncker Alexander, Die ländlichen Wohnsitze, Schlösser und Residenzen der ritterschaftlichen Grundbesitzer in der preußischen Monarchie nebst den Königlichen Familien-, Haus-Fideicommiss- und Schatull-Gütern in naturgetreuen, künstlerisch ausgeführten, farbigen Darstellungen nebst begleitendem Text, t.1-16, Berlin 1857-1883
Pałac w latach 20. XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/798156,foto.html?idEntity=509957 (dostęp: 1.02.2019r.)
Pałac i jego otoczenie w 2015 roku
Czarny Bór położony jest około 15 kilometrów na zachód od Wałbrzycha. Dojazd do miejscowości ze stolicy powiatu zapewniają dwie drogi wojewódzkie – nr 367 (krótsza trasa) i 376 (przez Szczawno-Zdrój). Pałac i park znajduje się w północnej części Czarnego Boru, dokładny adres obiektu ul. Parkowa 6. Ruiny zamku Lubno położone są na północny-zachód od pałacu w dolinie potoku Lesk, najłatwiejsze dojście do nich od zabudowań wzniesionych przy ulicy Zamkowej.
Damian Dąbrowski,
Luty 2019r.