Powiat górowski, gmina Wąsosz
(nazwa niemiecka Tschilesen, w latach 1937-1945 Gepidau, Kreis Wohlau, od 1932r. Kreis Guhrau)
Zabytki w Czeladzi Wielkiej
Do rejestru zabytków w Czeladzi Wielkiej zostały wpisane: kościół filialny św. Stanisława, dawniej kaplica pomocnicza (nr rej.: A/1119/810 z 7.12.1960r.) oraz spichlerz, wykorzystywany jako magazyn i garaże (nr rej.: A/3735/1429 z 28.06.1993r.). Ponadto w ewidencji zabytków uwzględniono m.in. cmentarz poewangelicki, kaplicę grobową, cmentarz rodowy na płd.-zach. od wsi, kaplicę grobową rodziny Rieger, zespół folwarczny: dom mieszkalny (nr 49), dom mieszkalny wykorzystywany jako biuro, oficynę, oborę, dwie stodoły, magazyn, kuźnię, dwie obory, warsztaty, park podworski, dom mieszkalny i komin gorzelni, komin cegielni.
Miejscowość pod nazwą Czhelacz wzmiankowano w pochodzącej z przełomu XIII i XIV wieku „Księdze uposażenia biskupstwa wrocławskiego”. W drugiej połowie XVI i pierwszej połowie XVII wieku majątek w Czeladzi należał do rodu von Schier. Kolejnymi właścicielami dóbr byli Albrecht Wengierski, ród von Venediger i Adam von Stossel z Głobic. W drugiej połowie XVIII wieku wieś posiadał major von Seidel. W 1787 roku znajdowała się w rękach jego spadkobierców. W tym czasie w Czeladzi Wielkiej wzmiankowano folwark, ewangelicki kościół, plebanię, szkołę, 10 kmieci, 16 zagrodników, 12 chałupników, wiatrak oraz 272 mieszkańców. W 1787 roku Hans Joachim Friedrich von Rieben (ur. 1757r., zm. 1827r.), ożenił się z wdową Wilhelmine von Seidel, z domu baronówną von Richthofen (zm. 1827r.). W ten sposób majątek w Czeladzi Wielkiej na ponad wiek przeszedł w ręce rodziny von Rieben. W 1827 roku włości obejmujące m.in. Czeladź Wielką, Baranowice, Osłowice, Piotrowice Mała i Ślubów otrzymał w spadku Hans Friedrich Wilhelm von Rieben (ur. 1793r., zm. 1855r.), syn Hansa Joachima i Wilhelmine. W opisie Czeladzi Wielkiej z 1830 roku wymieniono starszego ziemskiego Friedricha von Rieben, 44 domy, pałac, folwark, 310 mieszkańców, ewangelicki kościół i szkołę, wiatrak, browar oraz gorzelnię. W 1845 roku w miejscowości znajdował się pałac, folwark, kościół ewangelicki i szkoła, 43 domy, wiatrak, kuźnia, browar, gorzelnia. Wieś liczyła 340 mieszkańców. Prowadzono hodowlę bydła i owiec merynosów. Hans Friedrich Wilhelm von Rieben w 1819 roku ożenił się z Idą Luise Augustą z domu von Schkopp (ur. 1801r.). Miał z nią czterech synów: Friedricha Wilhelma Adolpha (ur. 1823r., zm.1849r.), Ottomara Hansa Friedricha Bernharda (ur. 1828r., zm. 1886r.), Rudolpha Friedricha (ur.1831 r., zm.1857r.) i Alfreda Ludwiga Ottomara (ur.1834r., zm.1901r.). Najstarszy z synów Friedrich Wilhelm von Rieben w 1846 roku ożenił się z Amelią Theodorą Bernhardiną z domu von Tschammer (ur.1826r., zm.1858r.), dziedziczką Bełcza Górnego. Otrzymał on od ojca dobra w Ślubowie. Po śmierci brata w 1849 roku wdowę pojął za żonę starszy ziemski i porucznik Ottomar Hans Friedrich Bernhard, który w 1855 roku został właścicielem włości obejmujących m.in. Czeladź Wielką, Baranowice, Kowalowo i Bełcz Górny. W 1886 roku po śmierci Ottomara dobra odziedziczył jego bratanek Bernhard Hans Joseph (ur.1849r., zm.1908r.), syn Friedricha Wilhelma von Rieben i Amelii. Rozległe posiadłości musiały być przedmiotem sporu między krewnymi. Bernhard nie był w stanie spłacić swoich kuzynów domagających się również swojego udziału w spadku. Ostatecznie około 1894 roku dobra sprzedano radcy Johannowi Gottliebowi Walterowi (ur.1821r., zm.1896r.) z Żeleźnika w powiecie strzelińskim. W księgach adresowych z lat 1898-1905 jako właścicieli majątku wymieniano jego spadkobierców. Posiadłość w Czeladzi Wielkiej z folwarkami Baranowice, Friedrichshof i Kruste liczyła 943,5ha, w tym 515,67ha pól uprawnych, 136,59ha łąk, 55,2ha pastwisk, 220,45ha lasu, 8,86ha wody, 6,69ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W 1906 roku dobra nabył Paul Rieger z Naratowa. Bardzo szybko jego rodzina musiała zamieszkać w Czeladzi Wielkiej. W 1912 roku między Czeladzią a Baranowicami Paul Rieger ufundował rodowe mauzoleum, niestety nie wiemy kto w nim został pochowany. Starszy ziemski Paul Rieger po raz ostatni został wymieniony w księdze adresowej z 1930 roku. W tym czasie majątek w Czeladzi miał powierzchnię 949,59ha: 539,87ha pól uprawnych, 173,66ha łąk i pastwisk, 216,73ha lasu, 0,74ha wody, 6,25ha parku i ogrodu, 12,34ha gospodarstwa. Paul Rieger pozostawił trzy córki: Klarę, Magdalenę i Therese. Przed 1937 rokiem dokonano podziału rodzinnego majątku. Klara von Meyer zu Knonow z domu Rieger otrzymała Naratów, Magdalena Bautz z domu Rieger – Kowalowo, a Teresa Schack, z domu Rieger – Czeladź Wielką. Pod rządami ostatniej właścicielki nastąpiła znacząca wyprzedaż gruntów ornych, łąk i lasów. W 1937 roku majątek Czeladź Wielka z folwarkami Baranowice, Friedrichshof i Kruste liczył jedynie 499,33ha, w tym 272ha pól uprawnych, 40ha łąk, 0,74ha wody, 168ha lasu, 6,25ha parku i ogrodu, 12,34ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków.
Pałac w I połowie XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/869108,foto.html?idEntity=512501 (dostęp: 8.04.2024r.)
Źródło: https://polska-org.pl/731594,foto.html?idEntity=512501 (dostęp: 8.04.2024r.)
Rezydencja w Czeladzi Wielkiej istniał już w XVII wieku, kiedy to została ufundowana przez rodzinę. W 1907 roku Paul Rieger odnowił i przebudował siedzibę. Pałac był budynkiem murowanym, założonym na planie prostokąta, podpiwniczonym, dwukondygnacyjnym, z częściowo użytkowym poddaszem, nakrytym wysokim dachem mansardowym. Rezydencja składała się z korpusu i dostawionego do niego nowszego dwukondygnacyjnego skrzydła, zamkniętego płaskim dachem. Korpus był dziewięcioosiowy. Główne wejście poprzedzał ganek filarowy, podtrzymujący balkon. Fasada posiadała znaczną, pięcioosiową wystawkę, zwieńczoną przyczółkiem z zegarem. Elewacje zdobiły gzymsy, boniowanie, opaski wokół okien, nadokienniki, wazy umieszczone w wystawce. Pałac przetrwał drugą wojnę światową. Po 1945 roku na bazie dawnego majątku w Czeladzi Wielkiej utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne. W materiałach konserwatorskich można znaleźć błędną informację, że rezydencję rozebrano już w latach 40. XX wieku. Tymczasem budynek przetrwał i był zasiedlony przez pracowników PGR-u. Salę balową wykorzystywano na wiejskie zabawy, później jako salę telewizyjną. Z czasem pałac pustoszał. Część pomieszczeń zasiedlali jedynie pracownicy ściągani do pracy w gospodarstwie w sezonie żniw. Niepilnowany budynek dewastowany, m.in. wycinając elementy więźby dachowej na opał. W latach 1964-1966 prowadzono pierwsze prace rozbiórkowe. Po nich pałac stał tylko do wysokości przyziemia, które w gospodarstwie używano jako rampę. Później rozebrano resztę, teren splantowano i po rezydencji nie ma dziś śladu. Mieszkaniec wsi, który przybył do niej w 1973 roku pamięta stertę gruzu, będącą resztką pałacu. Zakład Rolny Czeladź Wielka wraz z Chocieborowicami podlegał pod Kombinat PGR w Wąsoszu. W czasach Polski Ludowej początkowo użytkowano gorzelnie znajdującą się na folwarku. Następnie podobnie jak pałac została rozebrana i pozostał z niej tylko komin. Po 1989 roku rozebrano również część pofolwarcznych zabudowań gospodarczych. Obecnie wokół rozległego majdanu wznoszą się nieliczne budynki, część z nich pozbawiona dachów, powoli niszczeje. Rozległy park, liczący 5,8ha powierzchni, również jest w złym stanie. Park założono w XIX wieku, w drzewostanie dominują rodzime gatunki liściaste: dęby, buki, klony, graby, wiązy. Układ parku w skutek wieloletnich zaniedbań zatarty. Pozostały resztki alei kasztanowo-lipowej, zabagniony staw, zarośnięte dwie polany. Park zarośnięty gęstym podszytem i samosiejkami, wśród których dominuje topola kanadyjska. Część starodrzewu została wycięta. Z ciekawszych okazów warto wymienić platan klonolistny, kasztanowce białe, cypryśnik błotny. Częściowo przetrwało murowane ogrodzenie parku wraz z dwiema bramami wjazdowymi.
Na południowy-zachód od wsi, w niewielkim zagajniku przy drodze do Baranowic znajduje się cmentarz rodowy z ruinami dwóch kaplic. Spoczywają w nich zmarli członkowie rodzin właścicieli majątku z rodów von Rieben i Rieger. Według dokumentacji konserwatorskiej z 1977 roku stan zachowania kaplic był dobry, obydwie były zadaszone. Obecnie są w stanie ruiny. Kaplica Riegerów całkowicie pozbawiona dachu, kaplica Riebenów ze znacznymi ubytkami. W obydwu doszło do zawalenia stropów. Krypty zostały splądrowane. Wejścia do kaplic zamurowano, teren wokół otoczono siatką. Trudno to jednak nazwać zabezpieczeniem.
Czeladź Wielka położona jest około 25 kilometrów na południowy-wschód od Góry. Z miasta powiatowego dojazd DW324 w kierunku Rawicza do Kłody Górowskiej i dalej lokalną drogą do Wąsosza. Z Wąsosza wyjazd ul. Przemysłową i lokalną drogą przez Kowalowo. Park z folwarkiem to ogromne założenie w południowej części Czeladzi Wielkiej. Dawny majątek stanowi prawie połowę powierzchni wioski. Przybliżona lokalizacja nieistniejącego pałacu: 51.56878643303147, 16.63394934577338
Damian Dąbrowski,
Kwiecień 2024r.