Powiat milicki, gmina Krośnice
(nazwa niemiecka: Dziewentline, w latach 1936-1945 Hedwigsthal, Kreis Militsch)
Rys historyczny i stan obecny:
Początki Dziewiętlina sięgają zapewne czternastego stulecia. Pierwsza wzmianka o właścicielu dóbr rycerskich w Dziewiętlinie pochodzi z 1442 roku. W 1616 roku wioska należała do Hansa von Seidlitz. Kolejnymi właścicielami Dziewiętlina byli przedstawiciele rodu von Freitag, którzy w 1638 roku sprzedali posiadłość Hansowi Bernhardowi von Maltzan. W ten sposób Dziewiętln został włączony do dóbr milickich. Według opisu z 1787 roku majątek w Dziewiętlinie jako dobra lenne ordynacji milickiej należał do von Wolfa. W wiosce znajdowała się siedziba szlachecka z folwarkiem, budynek szkolny, 21 gospodarstw zagrodniczych. W sumie trzydzieści zabudowań zamieszkiwało 221 osób. W 1830 roku właścicielem posiadłości był radca Geisler. W Dziewiętlinie wzmiankowano 29 domów, dwór, folwark, browar, gorzelnię, młyn wodny, wiatrak i cegielnię. Miejscowość liczyła 279 mieszkańców, w tym 18 katolików. Zarówno ewangelicy jak i katolicy należeli do parafii w Miliczu. Radca Geisler pozostał właścicielem dóbr rycerskich przynajmniej do 1845 roku. W 1845 roku w Dziewiętlinie znajdowały się 33 domy, dwór, folwark, ewangelicka szkoła, młyn wodny, wiatrak, browar, gorzelnia i cegielnia. Na folwarku hodowano m.in. 600 sztuk owiec merynosów. Liczba mieszkańców miejscowości wzrosła do 314 osób, katolików było zaledwie 16. Przynależność parafialna nie uległa zmianie. W księgach adresowych z lat 1856-1861 jako właściciel posiadłości wymieniany był baron von der Decken. Przed 1866 rokiem majątek nabył Hans Heinrich XIV Bolko Graf von Hochberg-Fürstenstein (ur.1843r., zm.1926r.). Odtąd aż do końca drugiej wojny światowej dobra wchodziły w skład ordynacji mniejszej w Nowym Grodźcu (Freie Minder-Standesherrschaft Neuschloss). W 1872 i 1876 roku jako generalny pełnomocnik właściciela do spraw majątku w Dziewiętlinie wzmiankowany był dyrektor ekonomiczny Lange z Wierzchowic (in Wirschkowitz). Hrabia Hans Heinrich w 1869 roku ożenił się z księżniczką Eleonore Auguste zu Schöneich-Carolath (ur.1848r., zm.1923r.). W 1876r. utworzył on majorat Roztoka (Rohnstock) i przeniósł się z rodziną do tamtejszego pałacu. W 1886 roku majątek w Dziewiętlinie liczył 568ha, w tym 240ha pól uprawnych, 62ha łąk, 5ha pastwisk, 235ha lasów, 7ha stawów, 19ha dróg i podwórzy gospodarczych. W gospodarstwie działał młyn parowy. Na folwarku hodowano 18 koni, 61 sztuk bydła rogatego, w tym 26 krów, 550 owiec. Posiadłość od rodziny Hochbergów dzierżawił Robert Laube. Według księgi adresowej z 1937 roku właścicielem państwa stanowego Nowy Grodziec był Hans Heinrich XVIII hrabia von Hochberg, baron zu Fürstenstein. Całkowita powierzchnia dóbr wynosiła 5237ha, z czego na majątek w Dziewiętlinie przypadało 589ha, w tym 211ha pól uprawnych, 26ha łąk, 28ha pastwisk, 301ha lasów, 7ha stawów, 16ha dróg i podwórzy gospodarczych. Na folwarku hodowano owce, czarnobiałe bydło nizinne i niemieckie świnie rasy szlachetnej. Administratorem był von Russer, a funkcję inspektora pełnił Sosna. Po drugiej wojnie światowej majątek w Dziewiętlinie przejęło państwo polskie. Na folwarku urządzono Państwowe Gospodarstwo Rolne. Nie zniszczony w czasie działań wojennych dwór zamieniono w wielorodzinny budynek mieszkalny dla pracowników przedsiębiorstwa. Z powodu niewłaściwej eksploatacji i braku bieżących remontów rezydencja w Dziewiętlnie w czasach Polski Ludowej została doprowadzona do ruiny. Dokładna data rozbiórki budynku nie jest znana. W 1997 roku zachowane z niego były już tylko piwnice. Obecnie pozostałością po zespole dworskim w Dziewietlnie jest park krajobrazowy, częściowo ogrodzony murem, resztki murów fundamentów dworu oraz zabudowania mieszkalne i gospodarcze dawnego folwarku.
Dwór
Początki nieistniejącej rezydencji sięgają przynajmniej XVIII wieku. Siedzibę szlachecką w Dziewiętlnie wzmiankowano w 1787, 1830 i 1845 roku. Zachowała się jedna przedwojenne widokówka z miejscowości, która niestety nie pozwala w pełni opisać wyglądu dworu. Był to na pewno budynek murowany z cegły, prawdopodobnie założony na planie prostokąta, dwukondygnacyjny, nakryty dachem dwuspadowym. W jednym z naroży znajdowała się wieloboczna wieża zwieńczona wysokim hełmem.
Przedwojenne zdjęcie dworu można znaleźć na stronie internetowej http://dolny-slask.org.pl
Źródło: http://dolny-slask.org.pl/743450,foto.html?idEntity=505250 (dostęp 20.04.2014r.)
Zabytki w Dziewiętlinie
Do rejestru zabytków nie wpisano żadnego obiektu w Dziewiętlinie. W ewidencji zabytków znajduje się m.in. zespół dworsko-folwarczny: ruina dworu, czworak (nr 20), budynek mieszkalno-gospodarczy (nr 21), oficyna mieszkalna i spichlerz (nr 24), dwie stodoły, park dworski, brama parkowa.
Informacje praktyczne i dojazd
Niestety dojazd komunikacją publiczną do Dziewiętlina nie jest możliwy. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Legnicy do węzła Wrocław Południe, następnie autostradową obwodnicą miasta (A8) do węzła Wrocław Północ i dalej DK5 w stronę Poznania. Z tej ostatniej trasy należy zjechać do Trzebnicy i następnie wyjechać z miasta DK15 w kierunku Milicza. Za miejscowością Skoroszów z DK15 najlepiej skręcić w prawo w lokalną drogę prowadzącą do Pierstnicy Małej. By dotrzeć do Dziewiętlina na drugim skrzyżowaniu trzeba skręcić w lewo i jechać na północ. Odległość: w jedną stronę z Gliwic około 230km, z Wrocławia około 55km. Zespół dworsko-folwarczny znajduje się w północno-zachodniej części Dziewiętlina, na lewo od głównej drogi. Samochód można zaparkować na skraju parku.
Damian Dąbrowski,
Kwiecień 2014 r.
