Powiat średzki, gmina Udanin
(nazwa niemiecka Bertholdsdorf, Kreis Striegau, od 1932r. Kreis Neumarkt)
Zabytki w Gościsławiu
Do rejestru zabytków w Gościsławiu zostały wpisane kościół p.w. św. św. Szymona i Tadeusza Judy (nr rej.: A/1053 z 31.03.2008r.); cmentarz przykościelny (nr rej.: A/1147/872/L z 16.02.1990r.). Ponadto w ewidencji zabytków uwzględniono liczne obiekty w miejscowości m.in. dom mieszkalny nr 18, dom mieszkalny nr 19 wraz z zabudowaniami gospodarczymi, zespół zabudowań gospodarczych pod nr 22, dom mieszkalny i budynek gospodarczy nr 23, dom mieszkalny nr 38 z budynkami gospodarczymi oraz murem z kaplicą.
Miejscowość wzmiankowano w 1189 roku jako Gostizluia, w 1203 roku jako Goscizlau, a w 1268 roku pod nazwą Bertholdesdorph. Właśnie wtedy w 1268 roku wieś została lokowana na prawie niemieckim. Od 1292 roku Gościsław należał do cystersów z Krzeszowa. W rękach zakonników dobra pozostały do sekularyzacji majątków kościelnych w Królestwie Prus w 1810 roku. W 1785 roku w Gościsławiu wzmiankowano kościół katolicki (w 1654 roku odebrany ewangelikom), probostwo, szkołę, dwa folwarki, browar, 16 gospodarstw kmieci, 18 zagrodników, 7 chałupników. W sumie wieś liczyła 354 katolickich mieszkańców. W opisie Gościsławia z 1830 roku wymieniono 58 domów, pałac, 2 folwarki, 522 mieszkańców, w tym 30 ewangelików, katolicki kościół parafialny oraz szkołę, wiatrak. Właścicielem dóbr należących wcześniej do klasztoru był Barthel. W 1845 roku majątek należał do Johanna Gottfrieda Ungera. W Gościsławiu znajdowało się 70 domów, pałac, 2 folwarki, katolicki kościół parafialny, katolicka szkoła, wiatrak oraz gorzelnia. Wieś zamieszkiwało 589 osób, w tym 39 wyznania ewangelickiego. W Gościsławiu było 27 rzemieślników i handlarzy. Unger pozostał właścicielem dóbr do około 1856 roku. Następnie w 1858 roku majątek nabył kupiec Eduard Kramsta i włączył posiadłość do swoich rozległych włości. Eduard Theodor von Kramsta zmarł w 1875 roku i dobra otrzymała w spadku jego spadkobierczyni Marie von Kramsta (ur. 1843r., zm. 1923r.). W 1886 roku majątek w Gościsławiu liczył 236ha i był zarządzany przez inspektora Anderholda z Ruska. Powierzchnia dóbr nie uległa zmianie w kolejnych dekadach i jeszcze w 1917 roku wynosiła 236ha, w tym 207ha pól uprawnych, 9ha łąk, 19ha lasu, 1ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Majątkiem z pomocą dwóch asystentów zajmował się inspektor Oswin Kahl. W 1917 roku znaczące dobra w Gościsławiu posiadał porucznik Carl Jungnitz (182ha) i Robert Wiesner (96ha). Rodzina tego ostatniego zamieszkiwała wieś od 1400 roku. W 1923 roku większość majątków państwa stanowego Morawa otrzymał w spadku Hans Christoph von Wietersheim (ur. 1899r., zm. 1978r.), który zmienił nazwisko na von Wietersheim-Krasmta, natomiast Gościsłąw obok Ruska przeszedł na własność Kurta von Wietersheim-Kramsta, porucznika w stanie spoczynku. W jego posiadaniu pozostał przynajmniej do 1937 roku. Majątek w Gościsławiu miał powierzchnię 295,5ha, w tym 254,8ha pól uprawnych, 4ha łąk, 4ha pastwisk, 20ha lasu, 0,5ha ogrodu, 8,2ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Gospodarstwo nastawione było na hodowlę bydła wschodniofryzyjskiego oraz świń, a także uprawę pszenicy i buraków cukrowych. Inspektorem pozostawał Oswin Kahl, wymieniany w dokumentach od 1917 roku. Z innych dużych gospodarstw warto wymienić w Gościsławiu posiadłości: porucznika Carla Jungnitza (182ha), Freigut porucznika Georga Wiesnera (96ha) i dobra Erbhof rolnika Alfonsa Sauera, liczące 45,49ha i pozostające w rękach jego rodziny od 1802 roku.
Gościsław w I połowie XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/10505449,foto.html?idEntity=506044 (dostęp 9.07.2024r.)
Dobra rycerskie w Gościsławiu.
Rezydencja w Gościsławiu była wzmiankowana w 1830 i 1845 roku. Jej historia jest nie tylko tajemnicza, ale i krótka. Nie zachowała się żadna widokówka, żadne zdjęcie przedstawiające nieistniejący budynek. Pałac został zbudowany zapewne po sekularyzacji dóbr kościelnych w 1810 roku. Mieszkały w nim zapewne rodziny Barthel i Unger. Od 1858 roku i zakupu majątku przez Eduarda Theodor Kramstę siedziba przestała być potrzebna. Dobra włączono w skład włości rodziny Kramsta, której rezydencja znajdowała się m.in. w Morawie. W nieznanych okolicznościach pałac w Gościsławiu rozebrano w II połowie XIX wieku. Z posiadłości rycerskiej pozostały zabudowania gospodarcze rozłożone wokół dwóch prostokątnych dziedzińców założonych na zachód od kościoła. Pomiędzy dziedzińcami znajduje się niewielkie zaniedbane zadrzewienie i budynek nr 20. Być może to pozostałość dawnego ogrodu. A pochodzący z XIX wieku budynek nr 20, mógł być siedzibą zarządcy dóbr, zbudowaną w miejscu pałacu. Budynek dwuskrzydłowy, założony na planie litery „T”, dwukondygnacyjny, z częściowo użytkowym poddaszem, nakryty dachami dwuspadowymi. W elewacji wschodniej pozorny ryzalit, w elewacji zachodniej niewielka przybudówka. Główne wejście na skrzyżowaniu obydwu skrzydeł w niewielkim drewnianym ganku. Elewacje pozbawione ozdobnych detali architektonicznych. Na zachodnim krańcu majątku znajduje się budynek nr 18 wglądem przypominający willę. Według przedwojennych widokówek jest to dawny dom diakonijny, który był również wykorzystywany jako przedszkole.
Zabudowania nr 18-20
Gościsław w I połowie XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/9519365,foto.html?idEntity=506044 (dostęp 9.07.2024r.)
Dobra wolne nr 1
W Gościsławiu pod nr 38 znajduje się bardzo okazały budynek, często błędnie określany mianem pałacu, niestety nie ma nic wspólnego z rezydencją wzmiankowaną w 1830 i 1845 roku. Budynek nr 38 został wzniesiony w XIX wieku i był siedzibą właściciela wolnych dóbr. W ścianę kościoła wmurowano epitafium fundatora budynku i jego małżonki. Na początku XIX wieku dobra wolne należały do Petera Müncha (ur. 1784r., zm. 1831r.) oraz Anny Rosiny z domu Scholz (ur. 1781r., zm. 1832r.). W rękach rodziny Münch posiadłość pozostała do początku XX wieku. W dokumentach z lat 1894-1905 wzmiankowano Augusta Müncha. Jego majątek liczył 121,37ha, w tym 117,42ha pól uprawnych, 2,37ha łąk, 0,63ha lasu, 0,95ha gospodarstwa. Przed 1912 rokiem nabył go Carl Jungnitz posiadający już wcześniej mniejszą posiadłość w Gościsławiu. Od tego momentu przynajmniej do 1937 roku należące do niego dobra miały powierzchnię 182ha i były tylko niewiele mniejsze niż dobra rycerskie w tej miejscowości. Dawna siedziba rodzin Münch i Jungnitz to budynek założony na planie prostokąta, dwukondygnacyjny, nakryty dachami dwuspadowymi, w skrajnych osiach fasady ryzality pozorne zamknięte dwukondygnacyjnymi szczytami. Fasada ośmioosiowa, z asymetrycznie usytuowanym głównym wejściem, poprzedzonym gankiem balkonowym wspartym na kolumnach. W elewacji tylnej wydatny jednoosiowy ryzalit i dobudówka. Elewacje częściowo uproszczone, w części z wydatnymi gzymsami (wieńczący i między kondygnacjami), boniowaniem, opaskami z kluczem wokół okien. Siedziba znajduje się w północnej pierzei zabudowań mieszkalnych i gospodarczych założonych wokół prostokątnego dziedzińca. Majdan z trzech stron otaczają zabudowania, a z czwartej strony kamienno-ceglany mur, przy którym wzniesiono kapliczkę.
Zabudowania nr 38
Gościsław w I połowie XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/962792,foto.html?idEntity=506044 (dostęp 9.07.2024r.)
Dobra wolne nr 2
Majątek ten to być może dawne dziedziczne wolne sołectwo. W XIX i XX wieku należał do rodziny Wiesner, mieszkającej w Gościsławiu już od 1400 roku. W identyfikacji majątku pomocny okazał się kamienny krzyż zlokalizowany na posesji przed siedzibą, z napisem tutaj spoczywa właściciel dóbr Victor Wiesner (ur. 1812r., zm. 1879r.). Według księgi adresowej z 1894 roku następnym posiadaczem majątku był Robert Wiesner (88ha). Zmarł on między 1912 a 1917 rokiem. Włości otrzymał w spadku porucznik Georg Wiesner, znany z dokumentów do 1937 roku. Z czasem powiększył majątek do 96ha.
Siedziba rodziny Wiesner została zbudowana w XIX wieku. Budynek w stylu willi, założono na planie prostokąta zbliżonego do kwadratu. Bryłę urozmaicają ryzality, szczyty, parterowa dobudówka. Korpus dwukondygnacyjny, z częściowo użytkowym poddaszem, nakrytym wysokim dachem mansardowym z powiekami. Elewacje artykułowane za pomocą gzymsów, między kondygnacjami oraz wieńczącego. Budynek nieużytkowany, niszczony przez wody opadowe, powoli popada w ruinę. Odpadające z elewacji tynki pokazują ślady jakiejś przebudowy, w wyniku której zamurowano narożny dwukondygnacyjny ganek. Siedziba poprzedzona niewielkim ogrodem, za nią dziedziniec otoczony z pozostałych stron przez zabudowania gospodarcze.
Zabudowania nr 23
Gościsław położony jest około 20 kilometrów na południe od Środy Śląskiej. Z miasta powiatowego dojazd lokalnymi drogami przez Ciechów, Cesarzowice, Piersno, Jarosław, Pielaszkowice. Interesujące zabudowania znajdują się w centralnej i południowej części Gościsławia.
Przybliżona lokalizacja nieistniejącego pałacu:
51.014986821241784, 16.501466552237044
Dokładna lokalizacja siedziby właścicieli dóbr wolnych, błędnie zaznaczanej jako pałac (nr 38):
51.01518992425704, 16.50312315656141
Dokładna lokalizacja dziedzicznego sołectwa, następnie dóbr wolnych nr 2 (nr 23):
51.01240488106259, 16.501783704302362
Damian Dąbrowski,
Lipiec 2024r.