Powiat kędzierzyńsko-kozielski, gmina Pawłowiczki
(nazwa niemiecka: Klein Grauden, Kreis Cosel)
Rys historyczny i stan obecny:
Pierwsza informacja źródłowa o miejscowości pochodzi z 1354 r. Wioska prawdopodobnie już w XIV w. była własnością rodziny Larisch, ponieważ w 1406 r. Mikołaj Larisch odsprzedał ją Piotrowi von Koschenbarowi. Do rodu Koschenbar z Grudyni Wielkiej majątek należał do 1463 r., kiedy to wykupił go Tomasz Larisch, zapewne krewny wspomnianego wyżej Mikołaja. Rodzina von Larisch posiadała dobra w Grudyni Małej do XVII w., ostatni odnotowany jej przedstawiciel, Adam von Larisch, był wzmiankowany w 1638 r. Kolejna informacja o właścicielu wioski pochodzi dopiero z połowy XVIII w. W 1755 r. majątek odziedziczyła hrabina Anna Barbara (zm. 1782), córka zmarłego Karola von Dambrowka. Pięć lat później małżonkiem hrabiny został Jan von Schipp ze Steblowa (zm. 1797). W rękach ich potomków posiadłość w Grudyni Małej pozostała do 1835 r., kiedy to jej właścicielem został Franciszek Schmidt z Dobrej. Majątek w 1870 r. przejął jego wnuk, Rudolf, syn Hermana Bönischa i Anny Schmidt. Po jego śmierci posiadłością do 1945 r. zarządzała Anna Deloch z pobliskiego Karchowa. Następnie pałac wraz z folwarkiem został upaństwowiony i z czasem stał się częścią ogromnego Gospodarstwa Sadowniczego. W dawnej rezydencji urządzono biura i mieszkania pracowników. Katastrofalna prywatyzacja w latach 90-tych XX w. zniszczyła zakład. Obecnie zarówno folwark jak i pałac są niezagospodarowane i powoli niszczeją. Przyszłości obiektu nie służą również częste zmiany prywatnych właścicieli, według informacji uzyskanych na miejscu było już ich czterech, za jednego z nich na podwórcu gospodarczym zaroiło się od niebezpiecznych odpadów medycznych, które przez nikogo nieniepokojone pozostają tam do dzisiaj. Teren wokół pałacu ogrodzony, brak możliwości zwiedzania, budynek najlepiej widać przez bramę wjazdową prowadzącą na dziedziniec gospodarczy.
Późnoklasycystyczny pałac z cechami barokowymi wzniesiono w drugiej połowie XIX w. Budynek usytuowany na wzniesieniu górującym od wschodu nad dawnym folwarkiem, od strony którego wysokie schody. Zbudowany prawdopodobnie w miejscu wcześniejszej rezydencji. Pałac murowany z cegły, potynkowany, wzniesiony na planie prostokąta, podpiwniczony, dwukondygnacjowy, nakryty dachem mansardowym. Fasada (elewacja zachodnia) siedmioosiowa z centralnym trójosiowym ryzalitem ozdobionym pozornym portykiem kolumnowym w wielkim porządku zwieńczonym trójkątnym frontonem. W elewacji południowej niewielki dwuosiowy ryzalit, zamknięty również trójkątnym przyczółkiem, do elewacji północnej dostawiona parterowa dobudówka, nakryta dachem dwuspadowym. Pałac zachował resztki dawnych zdobień elewacji w postaci boniowania narożników, płycin z neobarokowymi ornamentami i gzymsu kostkowego. Wnętrza w układzie dwutraktowym z centralną rozległą sienią. Zachowana dawna stolarka okienna i drzwiowa, fragmenty posadzek i parkietów, jeden kominek. Niestety zaniedbany, nieogrzewany budynek powoli niszczeje, ze ścian odpadają tynki, rozwijają się grzyby, jeśli w najbliższym czasie sytuacja nie ulegnie zmianie pałacowi w Grudyni Małej grozi zagłada.
Do pałacu od północy i wschodu przylega zdziczały park krajobrazowy, od zachodu pałac otwiera się na dziedziniec gospodarczy. Budynki gospodarcze rozłożone wokół prostokątnego dziedzińca, pochodzą z drugiej połowy XIX w., są murowane z cegły, potynkowane. Posiadają wnętrza ciekawie nakryte sklepieniami żaglastymi wspartymi na kamiennych i żeliwnych kolumnach.
Zabytki w Grudyni Małej
Do rejestru zabytków sztuki wpisany z Grudyni Małej jest tylko park krajobrazowy, nr rej.: 103/84 z 02.02.1984 r. W trybie pilnym władze konserwatorskie powinny wpisać do rejestru pałac i otaczający go zespół budynków folwarcznych, by uzyskały one ochronę prawną i nie zostały zniszczone bądź zdewastowane przez jakąś nieprzemyślaną przebudowę.
Informacje praktyczne i dojazd:
Dojazd komunikacją publiczną do Grudyni Małej jest trudny, w ciągu dnia tylko 4 kursy autobusów PKS na trasie Kędzierzyn – Koźle – Głubczyce. Do Koźla można stosunkowo łatwo dotrzeć pociągiem z Gliwic, następnie do Kędzierzyna najlepiej jechać autobusem komunikacji miejskiej lub PKS. Wybierającym się w drogę samochodem proponuję trasę z Gliwic: DK 408 do Bierawy, a następnie drogami lokalnymi przez Cisek, Długomiłowice, Gierałtowice, skąd fragment DK 38 i dalej bocznymi drogami przez Karchów i Borzysławice. W jedną stronę około 60 km. Samochód można zostawić przy pobliskich blokach wzniesionych dla pracowników PGR, lub na poboczu drogi.
Po drodze do Grudyni Małej warto zobaczyć pałace w Karchowie i Borzysławicach, w pobliżu również dawne rezydencje w Grudyni Wielkiej, Jakubowicach i Milicach.
Damian Dąbrowski,
Styczeń 2009 r., aktualizacja czerwiec 2010 r.
