Powiat strzeliński, gmina Kondratowice
(nazwa niemiecka: Schmitzdorf, Kreis Nimptsch, od 1932r. Kreis Strehlen)
Rys historyczny i stan obecny:
Miejscowość wzmiankowano po raz pierwszy w 1204 roku pod nazwą Chowalowo. W dokumencie z 1371 roku Kowalskie pojawiły się jako Smedisdorff. W pierwszej połowie XV wieku właścicielami Kowalskich byli bracia Degenhardt, Mikołaj i Heincze Panwitz, którzy w 1449 roku sprzedali wioskę Ruprechtowi Czessche. Od 1715 roku dobra w wiosce należały do rodziny von Studnitz. W 1775 roku właścicielem majątku był Carl Wilhelm von Studnitz. Osiem lat później posiadłość należała do Pani von Studnitz, z domu von Keltsch. W miejscowości w tym czasie znajdował się folwark, 13 gospodarstw zagrodniczych i 2 gospodarstwa chałupnicze. Kowalskie zamieszkiwało 159 osób. W 1830 roku dobra rycerskie w Kowalskich należały do Karla von Studnitz. W wiosce wzmiankowano pałac, folwark, 28 domów, młyn wodny. Spośród 180 mieszkańców wioski tylko trzech było wyznania katolickiego. Zarówno katolicy jak i ewangelicy posiadali swoje kościoły w Prusach (Prauss). Źródło z 1845 roku jako właściciela majątku podaje landrata i dyrektora ziemstwa Karla Ferdinanda Maximiliana Bernharda von Studnitz. W miejscowości znajdował się pałac, folwark, 29 domów, dwa młyny, gorzelnia. Kowalskie zamieszkiwały 173 osoby, w tym 13 katolików. Karl Feridnand Maxilimilian Bernhard von Studnitz pozostał właścicielem majątku przynajmniej do 1858 roku. Przed 1861 rokiem posiadłość odziedziczył rotmistrz Hermann von Studnitz. W 1886 roku należące do Hermanna von Studnitz dobra liczyły 187ha, w tym 142ha pól uprawnych, 8ha łąk, 30ha lasów, 1ha stawów, 6ha dróg i podwórzy gospodarczych. W gospodarstwie hodowano 20 koni, 43 sztuki bydła rogatego, w tym 31 krów, 550 owiec, 11 świń. Po śmierci Hermanna von Studnitz posiadłość otrzymała w spadku wdowa po nim Pani Eleonore von Studnitz, wzmiankowana w książce adresowej z 1894 roku. Kolejną właścicielką majątku była ich córka Eleonora von Studnitz, wymieniana w źródłach do 1930 roku. W 1905 roku gospodarstwem zajmował się inspektor Karl Wabnitz. Włości liczyły 187ha, w tym 142ha pól uprawnych, 8ha łąk, 30ha lasów, 1ha stawów, 6ha dróg i podwórzy gospodarczych. Na folwarku hodowano m.in. bydło wschodniofryzyjskie. W Kowalskich działał kamieniołom bazaltu. Przynajmniej od 1909 roku funkcję generalnego pełnomocnika do spraw majątku pełnił Werner von Stegmann und Stein ze Stachowa (auf Stachau). Około 1912 roku inspektora Karla Wabnitza zastąpił inspektor Letzner. Powierzchnia dóbr wynosiła 195ha, w tym 148ha pól uprawnych, 9ha łąk, 2ha pastwisk, 24ha lasów, 4ha ogrodu, 6ha dróg, kamieniołomu, 2ha podwórzy gospodarczych. W 1930 roku właścicielką majątku była jeszcze pani Eleonore von Studnitz. W źródłach po raz pierwszy jako jej pełnomocnik pojawił się Oskar von Stegmann und Stein auf Stachau - właściciel majątku Stachów. W 1937 roku porucznik Oskar von Stegmann und Stein był już właścicielem dóbr w Kowalskich. Majątek liczył 95ha, w tym 148ha pól uprawnych, 9ha łąk, 14ha lasów, 1ha parku, 3ha ogrodu, 10ha dróg, kamieniołomu, podwórzy gospodarczych. Gospodarstwo prowadził inspektor Walter Alex. Na folwarku hodowano czerwone bydło rasy wschodniofryzyjskiej, owce merynosy i świnie rasy niemieckiej szlachetnej. W dalszym ciągu działał kamieniołom bazaltu. Po drugiej wojnie światowej dobra przejęło państwo polskie. Folwark wraz z dworem przekazano w zarząd Państwowemu Gospodarstwu Rolnemu. Dwór spłonął w 1968 roku i został rozebrany. Dzisiaj trudno znaleźć ślady po rezydencji. Być może z dworu pochodzi płyta z inskrypcją wmontowana w budynek mieszkalny zachowany na folwarku. Obecnie z całego majątku rodziny von Studnitz pozostał tylko jeden budynek gospodarczy i jeden budynek mieszkalny. Nie użytkowane zabudowania powoli popadają w ruinę. Park położony na wschód od folwarku jest tak zaniedbany, że przypomina raczej las, bądź też jakieś śródpolne zadrzewienie.
Dwór
Barokowy dwór w Kowalskich został wzniesiony w osiemnastym stuleciu. Być może w 1775 roku ufundował go Carl Wilhelm von Studnitz. Nieco informacji na temat wyglądu budynku możemy uzyskać z przedwojennej widokówki zamieszczonej na portalu www.dolny-slask.org.pl Niestety na zdjęciu widać tylko fragment rezydencji. Dwór był murowany, potynkowany, założony na planie prostokąta, podpiwniczony, parterowy, z użytkowym poddaszem, nakryty wysokim dachem mansardowym z lukarnami. W centralnej części dworu mieścił się pięcioosiowy trzykondygnacyjny ryzalit, zamknięty trójkątnym przyczółkiem. Główne wejście poprzedzał taras ze schodami. Dwór posiadał zapewne podziały ramowe. Na zdjęciu widać obramowania okienne, podokienniki oraz portal z kartuszem herbowym.
Zachowany budynek mieszkalny (nr 19) pochodzi z XIX wieku, jest murowany z cegły, potynkowany, dwukondygnacyjny, nakryty dachem dwuspadowym. W jego fasadę wstawiono wspomnianą płytę inskrypcyjną. Budynek gospodarczy został ufundowany w 1858 roku przez Karla von Studnitz.
Źródło: http://dolny-slask.org.pl/3862788,foto.html?idEntity=505800
Zabytki w Kowalskich
Do rejestru zabytków w nie wpisano żadnego obiektu w Kowalskich. W ewidencji zabytków znalazły się: dom mieszkalno-gospodarczy nr 9, dom mieszkalny nr 10, zespół folwarczny: dom mieszkalno-gospodarczy nr 19, budynek gospodarczy, transformator.
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Kowalskich jest mało realny. W wiosce zatrzymują się dosłownie pojedyncze autobusy PKS ze Strzelina. Do samego Strzelina można dotrzeć np. pociągiem z Wrocławia. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Brzezimierz, następnie DK396 do Strzelina i dalej (wyjazd ze Strzelina ul. Ząbkowicką) DK395 w stronę Ziębic. Za miejscowością Szczodrowice z DK395 należy skręcić w prawo do Wąwolnicy. Z Wąwolnicy trzeba dojechać do Dankowic, skąd lokalna droga przez Stachów i Czerwieniec prowadzi do Kowalskich. Odległość: z Gliwic w jedną stronę około 170km. Zespół dworsko-folwarczny znajduje się we wschodniej części wioski, na północ od drogi do Żelowic. Teren dawnego folwarku nie jest ogrodzony, samochód można zostawić praktycznie na środku dziedzińca gospodarczego.
Damian Dąbrowski,
Listopad 2013 r.
