Powiat świdnicki, gmina Strzegom
(nazwa niemiecka Häslicht, Kreis Striegau, od 1932r. Kreis Schweidnitz)
Zabytki w Kostrzy
Do rejestru zabytków w Kostrzy zostały wpisane:
- kościół filialny p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego, XVI w., XVIII w., 1804r., nr rej.: A/1791/1679 z 12.05.1966r.
- cmentarz katolicki (część stara), 1887r., nr rej.: A/4269/1436/WŁ z 20.06.1995r.
- ogrodzenie kamienne z bramą, nr rej.: j.w.
- zespół dworski:
a) dwór, ob. ruina, XVI-XVII w., nr rej.: A/4268/987 z 29.08.1963r.
b) ogrody z fosą i sad, 1 poł. XVII w., XVIII w., nr rej.: A/4267/827/WŁ z 18.09.1981r.
Ponadto w ewidencji zabytków uwzględniono m.in. zabudowania dawnego majątku: oficyna mieszkalno-gospodarcza, stajnia, stodoła, obora, mur ogrodów dworskich z bramą i furtami, most na fosie przed dworem.
Kostrzę wzmiankowano w 1368 roku jako Heselecht. Pierwsze pewne informacje o właścicielach majątku pochodzą dopiero z XVIII wieku. W 1742r. W Kostrzy wzmiankowano Marię Elisabeth von Kreuzenstein, a rok później Johanna Antona von Kreuzenstein (zm.1769r.), kanclerza katedry wrocławskiej. W 1769 roku dobra odziedziczyła Antonia von Gaudecker z domu von Kreuzenstein. Ród von Gaudeker pochodził z Pomorza, jego przedstawiciele pod koniec XVIII wieku otrzymali inkolat śląski. Od 1780 roku posiadłość w Kostrzy należała do spadkobierców von Gaudecker, a jeden z nich Friedrich von Gaudecker był generalnym pełnomocnikiem. W 1785 roku w miejscowości znajdował się kościół, probostwo, szkoła, pałac, folwark i wiatrak. W rękach rodu von Gaudecker Kostrza pozostała przynajmniej do 1798 roku. Następnie dobra przejęła rodzina Unverricht. Według źródła z 1830 roku posiadłość należała do dziedziców Unverrichta. W Kostrzy wzmiankowano pałac, folwark, wiatrak. Jeszcze w tym samym roku porucznik Johann Heinrich Traugutt Unverricht (ur.1803r., zm.1873r.) za 40 000 talarów reńskich wykupił włości od pozostałych spadkobierców. W opisie Kostrzy z 1845 roku wspomniano pałac, folwark, wiatrak, hodowlę owiec merynosów oraz bydła, kopalnię granitu. Johann Heinrich Traugutt Unverricht studiował na Uniwersytecie we Wrocławiu, następnie pełnił służbę wojskową, w której doszedł do stopnia kapitana. Działał w administracji cywilnej, był deputowanym powiatowym i starszym ziemskim. W 1861 roku został nobilitowany i odtąd pisał się von Unverricht. Po śmierci Johanna w 1873 roku dobra otrzymała w spadku wdowa po nim, Pani Anna von Unverricht (ur.1833r., zm.1896r.). W kolejnych latach wyszła ponownie za mąż za Otto Friedricha Augusta von Oheimb i była wymieniana w dokumentach jako Anna von Oheimb, z domu von Poser-Nädlitz. W 1894 roku jej majątek w Kostrzy liczył 314,5ha, w tym 194,5ha pól uprawnych, 21ha łąk, 94,5ha lasów, 2ha dróg, 2,5ha podwórzy gospodarczych i innych użytków. Anna Charlotte von Oheimb z dwóch małżeństw nie doczekała się dzieci. Po jej śmierci w 1896 roku wszystkie dobra, w tym Kostrzę, otrzymał w spadku jej siostrzeniec Bogislav Friedrich Felix von Damnitz (ur.1847r., zm.1926r.), generał kawalerii, mieszkający w Żelazowie (Eisdorf) w powiecie świdnickim. Bogislav Friedrich był synem Karla Heinricha Ludwiga von Damnitz (ur.1822r., zm.1903r.) i Antonie Friederike Clementine z domy von Poser und Gross-Naedlitz (ur.1825r., zm.1896r.). W 1868 roku Bogislav Friedrich von Damnitz ożenił się z Friederike Auguste Charlotte Theodore Beseke (ur.1848r., zm.1937r.). W 1912 roku majątek w rodziny von Damnitz w Kostrzy liczył 306ha, w tym 194,5ha pól uprawnych, 25ha łąk, 82ha lasów, 2ha dróg, 2,5ha podwórzy gospodarczych i innych użytków. Źródła z 1930 i 1937 roku jako właścicielkę wymieniają Jej Ekscelencję Panią Fredę von Damnitz z Żelazowa, być może córkę Bogislava i Friederike. W 1937 roku posiadłość w Kostrzy miała powierzchnię 296,8ha, w tym 192,5ha pól uprawnych, 21,8ha łąk, 78ha lasów, 2ha ogrodu, 2,5ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Generalnym pełnomocnikiem był nadinspektor Richard Hartwig w Rogoźnicy (in Gross Rosen), a inspektorem Herbert Urban.
Rezydencja w Kostrzy w latach 30. XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/949460,foto.html?idEntity=513024 (dostęp: 11.09.2019r.)
Po 1945 roku majątek znalazł się w gestii Państwowego Gospodarstwa Rolnego. Prawdopodobnie początkowo w pałacu w Kostrzy znajdowały się biura. Zaniedbany i nieremontowany budynek już w latach 50. i 60. XX wieku zaczął popadać w ruinę. W rezultacie został opuszczony, a w kolejnych latach mieszkańcy wioski rozbierali pustostan. W 1959 roku stan zachowania zabytku określano na 60 %. Kolejny właściciel Stadnina Koni w Strzegomiu nie prowadził żadnych prac remontowych, czy zabezpieczających. Na początku XXI wieku pałac był już kompletną ruiną pozbawioną dachu i stropów. Trudno powiedzieć kto obecnie jest właścicielem ruin. Zabytek pozostaje nie zabezpieczony przed wejściem i jego degradacja postępuje.
Pałac w Kostrzy, stan w 1969 roku.
Fot. W. Garkuszenko, za: Eysymontt Krzysztof, Architektura renesansowych dworów na Dolnym Śląsku, Wrocław 2010.
Pierwotnie w Kostrzy istniała piętrowa wieża rycerska, otoczona fosą. Budynek na każdej kondygnacji posiadał jedną izbę. W pierwszej połowie XVI wieku dobudowano do wieży kolejne pomieszczenia tworząc zarys renesansowego dworu. Znaczącą modernizację dwór przeszedł w latach 70. bądź 80. XVI wieku Kolejna rozbudowa rezydencji miała miejsce w ostatniej dekadzie szesnastego stulecia. W XVIII wieku w wyniku przekształceń elewacji i przebudowy dachu dwór uzyskał barokowy kostium. Ostatnie prace remontowe miały miejsce w XIX wieku.
Pałac wzniesiony na planie czworoboku, podpiwniczony, pierwotnie dwukondygnacyjny z użytkowym poddaszem, nakryty był dachem dwuspadkowym z lukarnami i powiekami. Elewacje ozdabiało boniowanie i podział za pomocą pilastrów. Obecnie odpadły barokowe tynki i miejscami odsłoniły wcześniejsze renesansowe sgraffita. Wnętrza w układzie trzytraktowym, z przelotową sienią, w części pomieszczeń jeszcze do niedawna zachowane były sklepienia kolebkowe z lunetami. Obecnie istnieją jedynie kolebkowe sklepienia piwnic. Z całego pałacu przetrwały tylko mury obwodowe ze szkarpami i część ścian działowych.
Obecnie pałac otacza pusta przestrzeń, jedynym śladem po wzmiankowanym w 1937 roku 2 hektarowym ogrodzie oraz folwarku są fragmenty kamiennego muru. Drzewa otaczające pałace wycięto w II połowie ubiegłego stulecia. Zabudowania gospodarcze ostatecznie wyburzono w latach 90. XX wieku.
Kostrza znajduje się około 23 kilometrów na północny-zachód od Świdnicy. Najkrótszy dojazd zapewniają drogi wojewódzkie nr 382 i 374 łączące Świdnicę i Strzegom. Ze Strzegomia (wyjazd ul. Niepodlegości) dojazd do Kostrzy zapewniają drogi lokalne przez Żółkiewkę i Żelazów. Ruina dworu w Kostrzy położona jest we wschodniej części wioski, na południe od głównej ulicy (ul. Kościuszki).
Damian Dąbrowski,
Wrzesień 2019r.
