Powiat świdnicki, gmina Świdnica
(nazwa niemiecka: Kreisau, Kreis Schweindnitz)
Pierwsza wzmianka o miejscowości: początki dziejów miejscowości sięgają XIII w. W 1335 r. po raz pierwszy wzmiankowany był kościół w Krzyżowej.
Właściciele majątku: w XIV w. między innymi Kilian von Haugwitz i Heinze von Liebetal, w piętnastym stuleciu rodziny von Seidlitz i von Naschwitz. W kolejnym stuleciu ponownie członkowie rodu von Seidlitz oraz Reibnitzowie, m.in. Mikołaj von Reibnitz, małżonek Barbary von Mühlberg (zm. 1548 r.) i Piotr von Reibnitz z Krzyżowej, który w 1568 r. ożenił się z Barbarą, córką Jerzego von Peterswald, właściciela Piławy Średniej. Następnie majątek należał do rodzin von Peterswalde, von Rothkirch, von Zeidlitz (od około 1690 r.), von Dresky (od lat 70` XVIII w.). W 1867 r. Helmut Karol Bernard von Moltke (1800-1891), generał i szef sztabu wojsk niemieckich odkupił od wdowy po N. von Dresky, z domu Müller Krzyżową, Grodziszcze Dolne i Wieruszów. Trzy lata później otrzymał tytuł hrabiego, a w 1889 r. do posiadanych majątków dokupił Wojnarowice i utworzył z nich fideikomis. Helmut von Moltke nie posiadał dzieci, dlatego też jego posiadłości odziedziczył bratanek Wilhelm Józef Bernard Fryderyk Adolf (1845-1905), syn Adolfa Erdmanna Bernarda Jerzego von Moltke. Kolejnym właścicielem fideikomisu był najstarszy syn Wilhelma, Helmut Adolf Edo Ludwik Wilhelm hrabia von Moltke (ur. 1876 r.). Majątek rodziny von Moltke nie należał do dużych, cały majorat liczył 476 ha, z czego dobra w Krzyżowej 189 ha. Ostatni przedstawiciel tej gałęzi rodu, Helmut James von Moltke, syn Helmuta Adolfa, zarządzał posiadłością od 1929 r. Z wykształcenia był prawnikiem, w czasie drugiej wojny światowej działał w niemieckim kontrwywiadzie. Należał do przeciwników narodowego socjalizmu, założył organizację opozycyjną, zwaną „Kręgiem z Krzyżowej”. Został aresztowany przez gestapo w styczniu 1944 r., osądzony przez tzw. trybunał ludowy, stracony 23 stycznia 1945 r. Po drugiej wojnie światowej majątek rodziny von Moltke znacjonalizowano i przekazano w zarząd Państwowemu Gospodarstwu Rolnemu. Z biegiem lat pałac i reszta posiadłości zostały doprowadzone do ruiny. Losy rezydencji odmieniły się w 1989 r. 12 listopada tegoż roku w Krzyżowej odbyła się tzw. msza pojednania, w której uczestniczyli premier Polski Tadeusz mazowiecki i kanclerz Niemiec Helmut Kohl. Rezultatem tego spotkania było powołanie fundacji Krzyżowa. W latach 1992-1998 odbudowano pałac wraz z folwarkiem. W dawnych budynkach gospodarczych urządzono pokoje hotelowe, sale konferencyjne, salę sportową oraz restaurację.
Pałac
Pierwszą rezydencję wzniesiono w Krzyżowej w XVII w. Obecny pałac ufundowała rodzina von Zeidlitz w pierwszym ćwierćwieczu osiemnastego stulecia. Projektantem barokowego budynku był prawdopodobnie Felix Anton Hammerschmidt ze Świdnicy. Pałac przeszedł kolejne przebudowy w XIX i początkach XX w. Doprowadzony do ruiny po 1945 r., został odbudowany w latach 90` ubiegłego wieku. Budynek murowany z cegły, potynkowany, wzniesiony na planie prostokąta, na wysokich piwnicach, dwukondygnacjowy, z zagospodarowanym poddaszem, nakryty dachem mansardowym, z nowszymi lukarnami, wykonanym z dachówki. Fasada (elewacja pd.-zach., od strony dziedzińca folwarcznego), dziesięcioosiowa, z centralnym pozornym ryzalitem, zaakcentowanym wydatną wystawką, mieszczącym główne wejście, ozdobione późnobarokowym kamiennym portalem, poprzedzone schodami. W elewacjach bocznych wydatne ryzality. W elewacji tylnej kolejne dwa ryzality i ganek filarowy, podtrzymujący niewielki balkon. Elewacje o podziałach ramowych, z wydatnym gzymsem wieńczącym i boniowanymi lizenami w narożach. Okna w prostych obramowaniach. Neobarokowe detale pochodzą z początku XX w. oraz ostatniej odbudowy pałacu. Układ wnętrz dwutraktowy, z centralnie usytuowaną sienią, w przedłużeniu której reprezentacyjna klatka schodowa, ozdobiona malowidłami batalistycznymi wykonanymi w 1900 r. przez Lipinsky`ego. Przed pałacem prostokątny dziedziniec gospodarczy, wokół którego zachowane budynki: stróżówka, pralnia, wozownia, dom ogrodnika, stajnia, spichlerz, stodoła i obora. W pobliżu bramy prowadzącej na teren folwarku kamienny kościół. Za pałacem rozciąga się rozległy park krajobrazowy.
Zabytki w Krzyżowej
Do rejestru zabytków w Krzyżowej wpisano: kościół filialny p.w. św. Michała Archanioła (12.05.1966 r., nr rej.: 1680), cmentarz ewangelicki rodziny von Moltke (28.07.1983 r., nr rej.: 936/WŁ), zespół pałacowy: pałac (31.12.1982 r., nr rej.: 915/WŁ), park (28.03.1986 r., nr rej.: 1168/WŁ), folwark (20.12.1989 r., nr rej.: 1281/WŁ).
Informacje praktyczne i dojazd
Niestety do miejscowości praktycznie nie da się dojechać komunikacją publiczną. W sąsiednim Grodziszczu zatrzymuje się aż jeden PKS kursujący między Świdnicą a Dzierżoniowem. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Przylesie, następnie DK 396 do Strzelina, DK 39 do Łagiewnik i DK 384 do Dzierżoniowa. Z Dzierżoniowa najlepiej wyjechać DK 382 w stronę Świdnicy, w miejscowości Grodziszcze z tej ostatniej trasy należy skręcić w lewo w lokalną drogę do Krzyżowej. Odległość: w jedną stronę około 190 km. Samochód można zaparkować blisko pałacu.
Damian Dąbrowski,
Luty 2011 r.
