Powiat brzeski, gmina Olszanka
(nazwa niemiecka: Gross Kreisewitz, Kreis Brieg)
Rys historyczny i stan obecny
Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1273 r. W średniowieczu Krzyżowice należały do rodu Pogorzelów (Pogrell) posiadającego znaczne dobra w okolicach Niemodlina i Grodkowa. Następnie właścicielami miejscowości byli Kittlitzowie, między innymi wzmiankowany w 1587 r. Jerzy von Kittlitz. W XVII w. majątek w Krzyżowicach posiadała rodzina von Gregersdorf. W XIX w. dobra należały do rodziny von Richthofen. W 1860 r. Fryderyk Gotard Ewald (1827-1889), drugi syn Adama Fryderyka Gustawa von Pfeil z Janowa kupił od N. barona von Richthofena majątek w Krzyżowicach. Jego małżonka, Maria z domu Brandt von Lindau (1837-1922), w 1893 r. przekształciła dobra w fideikomis. Właścicielem majoratu został ich najstarszy syn Jan Fryderyk Gustaw Ginter (1863-1939). Wspominają go jako Grafa Günthera von Pfeil und Klein-Ellguth księgi adresowe z lat 1905-1930. Wynika z nich, że posiadłość powoli ulegała zmniejszeniu, w 1905 r. liczyła 405 ha, w 1930 r. – 396 ha. Według książki adresowej z 1937 r. majątek o powierzchni tylko 330 ha należał już do Grafa Walter von Pfeil und Klein-Ellguth. W rękach tej rodziny posiadłość pozostała do końca drugiej wojny światowej, następnie została znacjonalizowana. Rezydencję Pfeilów po 1945 r. przekształcono w wielorodzinny budynek mieszkalny. Obecnie w dalszym ciągu pełni te funkcje, dlatego też można ją zobaczyć tylko z zewnątrz. Budynek otaczają pozostałości niewielkiego parku krajobrazowego.
Pałac
Klasycystyczny pałac wzniesiony w XIX w., w drugiej połowie następnego stulecia wielokrotnie przebudowywany, z zatarciem większości cech stylowych. Budynek murowany z cegły, potynkowany, wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta, podpiwniczony, dwukondygnacjowy, nakryty dachem wielospadowym. Pałac składa się z korpusu oraz połączonego z jedną z jego bocznych elewacji dodatkowego skrzydła i dobudówki. W rezultacie bryła budynku jest bardzo zróżnicowana, a fasada liczy aż piętnaście osi. Korpus, zapewne pierwotna część rezydencji, jest symetryczny, dziewięcioosiowy, z centralnymi pozornymi ryzalitami, zwieńczonymi trójkątnymi przyczółkami. W fasadzie pozorny ryzalit poprzedza murowany ganek, mieszczący główne wejście. Elewacje pałacu w znacznym stopniu uproszczone, kiedyś częściowo boniowane, ozdobione były również prostymi obramowaniami okiennymi. Obecnie z detali architektonicznych obiekt zachował fragmentarycznie wieńczący gzyms kostkowy oraz w pozornych ryzalitach korpusu ślady podziałów ramowych, pierwotnie wykonanych za pomocą boniowanych lizen. Układ wnętrz przekształcony, z umieszczoną na osi korpusu sienią w przedłużeniu której klatka schodowa.
Zabytki w Krzyżowicach
Do rejestru zabytków w Krzyżowicach wpisano kościół filialny p.w. Wniebowzięcia NMP i otaczającego go ogrodzenie (8.04.1964 r., nr rej.: 771/64; gotycka świątynia z XVI w. o konstrukcji murowano-szkieletowej to niewątpliwie najcenniejszy zabytek miejscowości) oraz dawny zajazd (9.08.1966 r., nr rej.: 1493/66). W rejestrze niestety nie znalazł się pałac rodziny von Pfeil. Brak opieki konserwatorskiej pozwala na dosyć swobodne podejście do prac remontowych w tym budynku. Sytuacja ta powinna jak najszybciej ulec zmianie.
Informacje praktyczne i dojazd
Do Krzyżowic bardzo dobry dojazd komunikacją publiczną zapewniają często kursujące autobusy PKS z Brzegu. Do samego Brzegu można bez problemu dotrzeć pociągiem, np. z Gliwic. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Przylesie, następnie DK 401 w stronę Brzegu, prowadzącą przez Krzyżowice. Pałac znajduje się w centralnej części miejscowości, po lewej stronie drogi. Odległość: w jedną stronę około 120 km. Samochód można zaparkować przed pałacem.
Damian Dąbrowski,
Luty 2011 r.
