Powiat kędzierzyńsko-kozielski, gmina Pawłowiczki
(nazwa niemiecka: Gross Ellguth, Kreis Cosel)
Rys historyczny i stan obecny:
Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi dopiero z 1532 roku. W drugiej połowie XVI wieku Katarzyna, córka Krzysztofa Beessa i Doroty z domu Strzela z Dzielaw (Dzielau) koło Koźla (Cosel), była żoną Joachima von Skal z Ligoty Wielkiej (Gross Ellghut), również koło Koźla. Kolejne wzmianki o Ligocie Wielkiej pochodzą dopiero z osiemnastego stulecia. W połowie XVIII wieku właścicielem majątku był Carl Erdmann von Lichnowsky. Następnie od 1776 roku wioska należała do generała majora Gerharda Alexandra barona von Sass, komendanta twierdzy kozielskiej i posiadacza licznych dóbr w okolicy, m.in. Gierałtowic i Borzysławic. Według źródła z 1783 roku właścicielem Ligoty Wielkiej w dalszym ciągu był generał von Sass. We wsi znajdował się dworski folwark, wiatrak oraz 24 gospodarstwa zagrodnicze i 3 gospodarstwa chałupnicze. W sumie Ligota Wielka liczyła 195 mieszkańców. W latach 1792-1799 posiadłość wchodziła w skład dóbr należących do królewskiego szambelana Wilhelma Heinricha Friedricha barona von Sass. Następnie majątek nabył Carl Christian Gottlieb von Prittwitz, landrat (starosta) powiatu dzierżoniowskiego. Już w 1809r roku sprzedał on za 52 tysiące talarów i 100 dukatów włości w Ligocie Wielkiej porucznikowi Heinrichowi Johannowi Louisowi von Gräve. Losy rodziny von Gräve przez następne kilkadziesiąt lat związane były z miejscowością. W 1830 roku Ligota Wielka liczyła 43 domy, zamieszkane przez 295 osób, w tym 6 wyznania ewangelickiego. Katoliccy mieszkańcy podlegali parafii w Gościęcinie. Ewangelicy posiadali najbliższą parafię w Koźlu. W wiosce od 1825 roku działała katolicka szkoła. Uczęszczały do niej również dzieci z Karchowa i kolonii Karchów. W 1845 roku w Ligocie Wielkiej odnotowano 29 domów i 313 mieszkańców. Na folwarku rodziny von Gräve hodowano w tym czasie m.in. 600 sztuk owiec merynosów. W kolejnych latach liczna mieszkańców ulegała nieznacznym zmianom. W 1855 roku wynosiła 302, a w 1861 roku – 320, w tym 7 wyznania ewangelickiego. Po śmierci Heinricha Johanna Louisa von Gräve w 1860 roku majątek odziedziczył jego najstarszy syn major Hugo von Gräve, właściciel dóbr w powiecie pszczyńskim, m.in. państwa stanowego Kopciowice (Herrschaft Kopciowitz). W 1876 roku posiadłość w Ligocie Wielkiej nabył kapitan Arthur von Keissler. W 1886 roku należące do niego włości zarządzane były przez administratora Bartela. Ich powierzchnia wynosiła 409ha, w tym 316ha pól uprawnych, 22ha łąk, 60ha lasów, 11ha dróg i podwórzy gospodarczych. Na folwarku hodowano 33 konie, 168 sztuk bydła rogatego, 260 owiec i 24 świnie. Kapitan Arthur von Keissler pozostał właścicielem dóbr przynajmniej do 1921 roku. W kolejnych latach często zmieniali się inspektorzy zarządzający folwarkiem: Hoffmann (1894r.), Krause (1902r.), Kinne (1905-1917), Werner (1921r.). Gospodarstwo w Ligocie Wielkiej było nowoczesne i dobrze prowadzone. Od 1883 roku używano w nim m.in. pługa parowego Fowlers. Do 1894 roku powierzchnia majątku wzrosła do 457ha, w tym 318ha pól uprawnych, 24ha łąk, 89ha lasów, 26ha ogrodów, dróg i podwórzy gospodarczych. W 1912 roku majątek liczył 460,1ha, w tym 343ha pól uprawnych, 21,8ha łąk, 81ha lasów, 0,3ha stawów, 0,6ha parku, 1ha ogrodu, 12,4ha dróg i podwórzy gospodarczych. Natomiast w 1921 roku osiągnął maksymalną powierzchnię wynoszącą 469,5ha, w tym 343ha pól uprawnych, 21,5ha łąk, 86ha lasów, 0,5ha stawów, 3ha parku i ogrodu, 15,5ha dróg i podwórzy gospodarczych. Na folwarku była bardzo dobrze rozwinięta hodowla bydła czarnobiałego wschodniofryzyjskiego. Po śmierci kapitana Arthura von Keisslera majątek odziedziczyła Pani rotmistrzowa Stephenie Roques, z domu von Keissler. W 1926 roku współwłaścicielem posiadłości był Raiffeisenbank Breslau, co wskazuje na zadłużenie majątku. Na folwarku hodowano bydło rasy czarnobiałej wschodnofryzyjskiej i konie rasy oldenburskiej. Uprawiano głównie zboże, len i buraki cukrowe. W kolejnych latach rozwinięto hodowlę i tucz świń. W 1930 roku właścicielką posiadłości pozostawała Pani Stephenie Roques, z domu von Keissler. W jej imieniu gospodarstwo prowadził inspektor Zeumer. Powierzchnia dóbr wynosiła jeszcze 469ha, w tym 343ha pól uprawnych, 21ha łąk, 86ha lasów, 0,5ha stawów, 3ha parku i ogrodu, 15,5ha dróg i podwórzy gospodarczych. Przed 1937 rokiem większość gruntów wykupiła i rozparcelowała Górnośląska Spółka Ziemska z Opola (Oberschlesiche Landgesellschaft in Oppeln). W 1937 roku właścicielką tzw. resztówki (Restrittergut) była Pani Melanie von Keissler, z domu Schön. Jej majątek liczył 185,53ha, w tym 108,1ha pól uprawnych, 17,23ha pastwisk, 1ha stawów, 53,1ha lasów, 4ha parku i ogrodu, 2,1ha dróg i podwórzy gospodarczych. Po drugiej wojnie światowej dobra zostały przejęte przez państwo polskie. Posiadłość prawdopodobnie dość szybko ostatecznie rozparcelowano.
Pałac
Na temat historii rezydencji w Ligocie Wielkiej posiadamy skromne informacje. Siedziba szlachecka zapewne istniała w wiosce już pod koniec osiemnastego stulecia. Pałac znany z litografii Dunckera ufundował w pierwszej połowie XIX wieku Heinrich Johann Louis von Gräve. Rezydencja została zniszczona w czasach Polski Ludowej i dziś nie ma po niej śladu. Trudno określić nawet w przybliżeniu datę rozebrania budynku. Wygląd nieistniejącego pałacu możemy odtworzyć dzięki wspomnianej litografii. Był to budynek murowany z cegły, potynkowany, założony na planie prostokąta, dwukondygnacyjny, z częściowo użytkowym poddaszem, nakryty dachem naczółkowym z powiekami. Dłuższe elewacje posiadały siedem osi. Główne wejście mieściło się w trzyosiowym pozornym ryzalicie, zamkniętym trójkątnym naczółkiem. Naroża budynku i ryzalit akcentowały boniowane lizeny. Nad oknami parteru znajdowały się proste gzymsy. Prawdopodobnie fasada pałacu skierowana była na wschód. Na północ od nieistniejącego pałacu przetrwało niewielkie zadrzewienie, smutna pozostałość po parku i ogrodzie. Budynki dawnego folwarku, stanowiące zresztą również dziś większość zabudowy miejscowości, rozciągają się na południe od zburzonej rezydencji. Wśród nich uwagę przyciągają dwa obiekty: spichlerz i dom mieszkalny z kwadratową wieżą. Klasycystyczny, czterokondygnacyjny, murowany spichlerz musiał zostać zbudowany przynajmniej w pierwszej połowie XIX wieku. Charakterystyczny budynek mieszkalny został również zamieszczony na pochodzącej z połowy XIX wieku litografii. Trudno określić jakie było jego przeznaczenie. Obecnie obiekt nie jest użytkowany i popada w ruinę. Teren wokół ogrodzony, brak możliwości zwiedzania. Stan spichlerza również nie jest zadawalający. Zabudowania pofolwarczne obecnie posiadają wielu właścicieli i są mocno poogradzane płotami. Można je zobaczyć z zewnątrz, z dróg przebiegających przez wioskę.
Zabytki w Ligocie Wielkiej
Do rejestru zabytków nie wpisano żadnego obiektu w Ligocie Wielkiej. Pałac znajdujący się w miejscowości został już zniszczony w niejasnych okolicznościach w drugiej połowie XX wieku. Brak ochrony konserwatorskiej zagraża zagładą pozostałych zabudowań dawnego majątku rodzin von Gräve i von Keissler.
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Ligoty Wielkiej jest bardzo trudny. W miejscowości zatrzymują się pojedyncze autobusy firmy Arriva Sp. z o.o. z Kędzierzyna-Koźla, kursujące z Gościęcina, Kędzierzyna-Koźla, Kózek i Borzysławic. Ze względu na problem ze znalezieniem przesiadki nie polecam tego sposobu dojazdu. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic DK408 do Kędzierzyna-Koźla, następnie obwodnicą miasta (DK40) do ronda, z którego trzeba zjechać w lewo w DK418 prowadzącą przez Reńską Wieś. Na skrzyżowaniu za miejscowością należy jechać na wprost DK38 w kierunku Głubczyc. Następnie z DK38 trzeba skręcić w prawo w lokalną drogę prowadzącą do Gościęcina. Ligota Wielka położona jest na północ od tej drogi, przed miejscowością Karchów. Odległość: w jedną stronę około 65 km. Nieistniejący pałac znajdował się w północnej części wioski. Samochód można zostawić przy jednej z bocznych dróg, przy zabudowaniach pofolwarcznych. W okolicy Ligoty Wielkiej godne zobaczenia są pałace w Borzysławicach, Grudyni Małej, Grudyni Wielkiej i Trawnikach.
Damian Dąbrowski,
Sierpień 2013r.
