Powiat dzierżoniowski, gmina Łagiewniki
(nazwa niemiecka: Gross Ellguth, Kreis Reichenbach)
Rys historyczny i stan obecny:
Miejscowość wzmiankowana w 1371 roku pod nazwą Elgot. W 1572 roku właścicielką wioski była Pani von Niemitz. Następnie jako właścicieli dóbr w Ligocie Wielkiej wzmiankowano: w 1626 roku rodzinę von Muhlheim, w 1684 roku von Borka, w 1719 roku von Schweinchen. W 1729 roku miejscowość nabył ród von Sandraczky-Sandraschütz. W 1785 roku majątek wchodził w skład majoratu Bielawa należącego do Ferdinanda von Sandraczky-Sandraschütz. W Ligocie Wielkiej znajdowała się pańska siedziba, dwa folwarki, szkoła, niewielki kościół, 12 gospodarstw kmiecych, 46 zagrodniczych, 8 chałupniczych, młyn wodny i wiatrak. Osada liczyła 410 mieszkańców, wszyscy byli wyznania ewangelickiego. W 1830 roku majątek w Ligocie Wielkiej pozostawał częścią majoratu Bielawa należącego do hrabiego von Sandraczky-Sandraschütz. W miejscowości wzmiankowano pałac, dwa folwarki, 122 domy, 640 mieszkańców, w tym 9 katolików, ewangelicką kaplicę z 1572 roku, ewangelicką szkołę, browar, młyn wodny i wiatrak. Ewangelicy przynależeli do parafii w Ratajnie (Ober-Panthenau, Kreis Nimptsch), a katolicy do kościoła w Gilowie (Girlachsdorf, Kreis Reichenbach). W 1845 roku posiadłość w Ligocie Wielkiej w dalszym ciągu wchodziła w skład majoratu Bielawa hrabiego Erdmanna von Sandreczky. W miejscowości wzmiankowano 124 domy, pałac, dwa folwarki, 709 mieszkańców, w tym 33 katolików, browar, gorzelnię, młyn wodny, wiatrak. Na folwarkach hodowano m.in. 600 owiec merynosów i 288 sztuk bydła rogatego. W 1857 roku właścicielem majoratu Bielawa obejmującego majątek Ligota Wielka był Erdmann Karl hrabia von Sandreczky-Sandraschütz (ur.1808r., zm.1863r.). W 1863 roku majorat odziedziczył jego syn Hans Adam Friedrich hrabia von Sandreczky-Sandraschütz (zm.1886r.). W 1886 roku posiadłość w Ligocie Wielkiej wraz z resztą majątków wchodzących w skład majoratu Bielawa otrzymał w spadku Ernst Julius von Seidlitz-Ludwigsdorf (ur.1863r., zm.1930r.), siostrzeniec Hansa Adama von Sandreczky-Sandraschütz. W tym czasie włości w Ligocie Wielkiej liczyły 609ha: 273ha pól uprawnych, 40ha łąk, 2ha pastwisk, 272ha lasów, 8ha stawów, 14ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Na folwarkach hodowano 22 konie, 42 sztuk bydła rogatego, w tym 36 krów, 1000 owiec, 55 świń. W gospodarstwie działał browar. Za zgodą cesarza Wilhelma II Ernst Julius zmienił nazwisko rodowe na hrabia von Seidlitz-Sandreczky. W 1905 roku należący do niego majorat Bielawa miał powierzchnię 6362ha, z czego na posiadłość w Ligocie Wielkiej przypadało 575ha. Folwarkami w Ligocie Wielkiej zarządzali inspektorzy. Wielkość majątku i jego zagospodarowanie przez wiele lat nie ulegało zmianie. Gospodarstwo specjalizowało się m.in. hodowli czarnobiałego bydła nizinnego i hodowli owiec merynosów na mięso. W 1926 roku włości w Ligocie Wielkiej w dalszym ciągu liczyły 575ha, w tym 249ha pól uprawnych, 32ha łąk, 272ha lasów, 8ha stawów, 14ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Zmianie nie uległa również całkowita powierzchnia fideikomisu. W 1930 roku majorat liczący 5086ha otrzymał w spadku Adolf hrabia von Seidlitz-Sandreczky. Według księgi adresowej z 1937 roku właścicielem majoratu Bielawa pozostawał Adolf hrabia von Seidlitz-Sandreczky. Wchodzący w skład fideikomisu (5581ha) majątek Ligota Wielka liczył 529ha, w tym 240ha pól uprawnych, 17ha łąk, 24ha pastwisk, 238ha lasów, 1ha stawów, 15ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Gospodarstwo prowadził z pomocą asystenta inspektor Richard Hein z Sieniawki (Lauterbach). W końcowej fazie drugiej wojny światowej dwór w Ligocie Wielkiej został zniszczony (uszkodzony) przez Armię Czerwoną. Żołnierze radzieccy pozostawali w majątku do 1946 roku, kiedy to został on przekazany władzom polskim. W czasach Polski Ludowej nie podjęto prób odbudowy rezydencji. W kolejnych dekadach rozkradany zabytek zmieniał się w ruiny. Obecnie ruiny nie są zabezpieczone przed wejściem, chyba że za formę zabezpieczenia uznać tablicę „Uwaga ! Obiekt grozi zawaleniem. Obcym wstęp wzbroniony”. Rzeczywiście zwiedzanie dworu jest bardzo niebezpieczne i szczerze je odradzamy. Wracając jednak do przytoczonego powyżej specyficznego napisu. Miejscowi chodzić do budynku mogą i wydeptana obok ogrodzenia ścieżka wskazuje, że chodzą często. Mieszkańcy Ligoty Wielkiej bynajmniej nie odwiedzają dworu z umiłowania do renesansowej sztuki. Zabytek, a zwłaszcza jego łatwiej dostępne północne skrzydło jest idealnym wysypiskiem śmieci dla miejscowej ludności. W tej sytuacji ze względu na pełnioną funkcję integrującą lokalną społeczność ruiny zabytku raczej nie są zagrożone wyburzeniem.
Dwór
W pierwszej połowie XVI wieku w Ligocie Wielkiej został ufundowany niewielki piętrowy dwór założony na planie prostokąta. Obecnie ta pierwotna rezydencja stanowi zachodni fragment skrzydła południowego. W 1566 roku zakończono prace przy znaczącej rozbudowie dworu. Odtąd siedziba pańska w Ligocie Wielkiej była budynkiem trzyskrzydłowym założonym na planie litery „C”. Dwór przekształcano jeszcze kilka razy w następnych stuleciach, jednak jego bryła nie uległa zmianie. Budynek został doprowadzony do ruiny w drugiej połowie XX wieku. Dwór murowany z kamienia i cegły, podpiwniczony, dwu- i trzykondygnacyjny, pierwotnie posiadał renesansowe szczyty (rozebrane prawdopodobnie już w XIX wieku), przed druga wojną światową nakryty był dachami dwuspadowymi z naczółkami. Większość okien umieszczona w łękowych płycinach, część otworów okiennych zachowała fragmenty kamiennych obramień. Układ wnętrz jedno- i dwutraktowy. Pomieszczenia skrzydła północnego nakryte sklepieniami kolebkowymi i kolebkowo-krzyżowymi. W czasie jednej z przebudów do skrzydła południowego dostawiono od strony dziedzińca schody. W centralnej części dworu znajdowała się obszerna sień nakryta sklepieniem kolebkowo-krzyżowym. W sieni ulokowano dwie klatki schodowe. Przy ścianie zachodniej znajdowały się schody przymurne prowadzące na piętro, a w południowej drewniane schody kręcone w murowanej obudowie, zapewniające komunikację pomiędzy piwnicą i kolejnymi kondygnacjami.
Dwór otaczają resztki zaniedbanej fosy, ponad którą od zachodu przerzucono most, prowadzący z dziedzińca folwarcznego do rezydencji. Zabytek od wschodu i północy otaczają pozostałości parku, zamienionego w dziki, zaniedbany zagajnik, zarośnięty chwastami oraz samosiejkami. Wokół dziedzińca gospodarczego zachowane zabudowania pofolwarczne. Część z nich użytkowana (np. oficyny pełnią funkcje budynków mieszkalnych), inne podobnie jak dwór doprowadzono do ruiny (np. spichlerz). Wizyta w Ligocie Wielkiej z pewnością nie napawa optymizmem. By przekonać się jak majątek wyglądał przed 1945 rokiem warto odwiedzić portal http://dolny-slask.org.pl , na którym zamieszczono przedwojenne widokówki.
Źródło: http://dolny-slask.org.pl/761733,foto.html?idEntity=535669 (dostęp: 14.06.2015r.).
Zabytki w Ligocie Wielkiej
Do rejestru zabytków w Ligocie Wielkiej wpisano kościół filialny p.w. Matki Bożej Królowej Polski, XVII/XIX w. (nr rej.: A/4400/887 z 30.06.1960r.); dwór, XVI/XVII w. (nr rej.: A/4401/756 z 27.09.1960r.). Ponadto w ewidencji zabytków znalazły się m.in. oficyna dworska (nr 38), oficyna dworska (nr 39), spichlerz, dwie obory, budynek gospodarczy w zespole dworskim, most na fosie, park dworski.
Informacje praktyczne i dojazd
Niestety dojazd komunikacją publiczną do Ligoty Wielkiej nie jest możliwy. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Brzezimierz, następnie DK396 do Strzelina i dalej DK39 do Łagiewnik. W Łagiewnikach należy skierować się na trasę nr 384 (ul. Jedności Narodowej). Po wyjeździe z Łagiewnik z DK384 trzeba skręcić w lewo do Ratajna, skąd lokalna droga prowadzi do Ligoty Wielkiej. Ruiny dworu z folwarkiem znajdują się w centrum miejscowości, na południe od głównej ulicy. Samochód można zostawić na dziedzińcu pofolwarcznym, w pobliżu zdewastowanej rezydencji. Odległość: w jedną stronę z Gliwic niecałe 180km, z Wrocławia około 50km.
Damian Dąbrowski,
Czerwiec 2015 r.
