Powiat świdnicki, gmina Strzegom
(nazwa niemiecka Muhrau, Kreis Striegau, od 1932r. Kreis Schweidnitz)
Zabytki w Morawie
Do rejestru zabytków w Morawie wpisano:
- cmentarz ewangelicki (nieczynny), nr rej.: A/4456/1377/WŁ z 1.10.1992r.
- zespół pałacowy, 2 poł. XIX w.: pałac, nr rej.: A/4454/733/WŁ z 18.07.1979r’; ogród i park krajobrazowy, nr rej.: A/4455/831/WŁ z 18.09.1981r.
Ponadto w ewidencji zabytków znalazły się m.in. zabudowania mieszkalne i gospodarcze dawnego folwarku: trzy domy mieszkalne (nr 1a-1d), trzy stajnie, stodoła, relikt kaplicy w parku.
Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1318 roku. Wieś pojawia się w dokumencie pod nazwą Morov. W latach 1335-1336 właścicielami dóbr w Morawie byli najpierw Johann, a następnie Heinrich von Poser. W 1362 roku miejscowość przeszła w ręce klasztoru benedyktynek ze Strzegomia. Własnością zakonu pozostała do czasu sekularyzacji majątków kościelnych w Królestwie Prus w 1810 roku. W 1813 roku od państwa posiadłość nabyła Pani von Bequelin. Bardzo szybko odsprzedała ją Georgowi Zimmerowi, od którego z kolei już w 1818 roku majątek nabył radca górniczy Karl Wilhelm Emilius Steinbeck. Po śmierci Steinbecka w 1864 roku kolejnym właścicielem dóbr w Morawie został Eduard Theodor von Kramsta. Ufundował on w miejscowości nową rezydencję. W niej zmarł 25 września 1875 roku. Rozległe włości obejmujące Morawę otrzymała w spadku Marie von Kramsta (ur.1843r., zm.1923r.). Marie von Kramsta znana była z działalności filantropijnej, m.in. wspomagała powstawanie sierocińców, domów starców, kościołów. Nie pozostawiła potomków. W 1915 roku część swych rozległych posiadłości przekazała dalszemu krewniakowi Hansowi Christophowi von Wietersheim (ur.1899r., zm.1978r.), który wdzięczności zmienił rodowe nazwisko na von Wietersheim-Kramsta. W 1916 roku otrzymał kolejne majątki, obejmujące m.in. Morawę. Hans Christoph wraz z żoną i siedmiorgiem dzieci mieszkał w pałacu w Morawie do stycznia 1945 roku. Niedługo później posiadłość zajęły oddziały Armii Czerwonej. W czasach Polski Ludowej pałac wraz z folwarkiem zarządzany był przez Stadninę Koni w Strzegomiu. W dawnej siedzibie Kramstów mieściły się biura oraz ośrodek konferencyjno-szkoleniowy Obrony Cywilnej. Na początku lat 90. XX wieku pałac przejęła Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa. W 1992 roku przekazała ona zabytek w dzierżawę Fundacji św. Jadwigi. Rok później fundacja otworzyła w pałacu przedszkole. Placówka edukacyjna funkcjonuje do dziś. Zabytek można zobaczyć z zewnątrz.
Pałac w Morawie w pierwszej połowie XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/3721384,foto.html?idEntity=513170 (dostęp: 26.06.2019r.)
Źródło: https://polska-org.pl/818427,foto.html?idEntity=513170 (dostęp: 26.06.2019r.)
Pierwsza rezydencja w Morawie została wzniesiona w 1793 roku, kiedy jeszcze majątek należał do strzegomskich benedyktynek. Budynek pełnił funkcje wypoczynkowe. Istniejący obecnie pałac został zbudowany w latach 60. bądź 70. XIX wieku przez Eduarda Theodora von Kramstę w miejscu tamtej budowli. Rozległa siedziba łączy w sobie cechy neoklasycystyczne i neorenesansowe. Dwoma najbardziej charakterystycznymi elementami zabytku są kwadratowa wieża narożna oraz wysoki portyk kolumnowy w elewacji ogrodowej. Pałac otacza rozległy 22 ha park, w nim m.in. staw z wyspą oraz ruiny kaplicy. Park powstał z wykorzystaniem rosnącego wcześniej lasu, dlatego też w jego starodrzewie dominują rodzime gatunki liściaste.
Morawa położona jest około 20 kilometrów na północ od Świdnicy. Z miasta powiatowego do wioski prowadzi kilka alternatywnych tras. Najszybszym rozwiązaniem jest skorzystanie z dróg wojewódzkich nr 382, a następnie 374 w kierunku Strzegomia. Z miejscowości Międzyrzecze pod Strzegomiem do Morawy prowadzi lokalna droga. Pałac z folwarkiem i parkiem znajdują się na wschodnim krańcu Morawy. Skalę majątku pokazuje to, że zabudowania pofolwarczne wraz z parkiem zajmują większość powierzchni wioski.
Damian Dąbrowski,
Czerwiec 2019r.
W skład Państwa Stanowego Morawa wchodził m.in. majątek w pobliskich Czechach.
Czechy
Powiat świdnicki, gmina Jaworzyna Śląska
(nazwa niemiecka Tschechen, od 1937r. Friedrichsrode Niederschlesien, Kreis Schweidnitz)
Zabytki w Czechach
Do rejestru zabytków nie został wpisany żaden budynek w Czechach.
W ewidencji zabytków ujęto m.in. wieżę kościelną, cmentarz, szkołę (nr 25), liczne zabudowania mieszkalne i budynki gospodarcze w zespołach (nr 11, 18, 20, 66-67).
Miejscowość wzmiankowano w 1255 roku jako Czechina, w 1351 roku jako Tschechin. W średniowieczu własność rodów rycerskich. Właściciele majątku często się zmieniali, w źródłach dotyczących Czech wymieniono m.in. rodziny von Girlachsheim, von Keuschberg, von Grunau, von Nimtsch, von Czirn, von Nostitz, von Seidlitz, von Schellendorf, von Kalkreuth, von Less, von Poser. W 1694 roku posiadłość nabył Karl Julius baron von Zedlitz z Gołaszyc. Od niego dobra odkupił Hans Heinrich hrabia von Hochberg z Książa i Roztoki. Odtąd przez ponad wiek majątek należy do tej rodziny. W 1785 roku w Czechach znajdował się folwark, 20 gospodarstw kmieci, 18 zagrodników, 15 chałupników, młyn wodny. Wieś liczyła 405 mieszkańców. W 1830 roku właścicielem dóbr był hrabia Rzeszy von Hochberg. W Czechach wzmiankowano 66 domów, 2 folwarki, 542 mieszkańców, w tym 6 katolików, ewangelicką szkołę, browar, młyn wodny. Przed 1845 rokiem włości nabył radca Kramsta ze Świebodzic. W opisie Czech z 1845 roku wymieniono 73 domy, 2 folwarki, 603 mieszkańców, w tym 39 katolików, ewangelicką szkołę, młyn wodny, browar, znaczną hodowlę: 1076 merynosów, 361 sztuk bydła. Kupiec Eduard Theodor von Kramsta pozostał właścicielem dóbr w Czechach do 1875 roku. Mieszkał on w nowo wybudowanej rezydencji w Morawie. W 1875 roku włości te otrzymała w spadku baronówna Maria von Kramsta. Odtąd do końca drugiej wojny światowej majątek związany był z państwem stanowym Morawa. W 1916 roku Maria von Kramsta przekazała dobra obejmujące Morawę i Czechy Hansowi-Christophowi von Wietersheim. Majątkiem w Czechach w imieniu właścicieli zarządzali inspektorzy. W latach 1894-1912 ten funkcję pełnił Albrecht Habel. Dobra liczyły 356ha, w tym 278ha pól uprawnych, 39ha łąk, 37ha lasów, 1ha pastwisk, 1ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W latach 1930-1937 jako inspektora wzmiankowano Bartscha. Posiadłość w Czechach miała powierzchnię 337ha, w tym 251ha pól uprawnych, 41ha łąk, 37ha lasów, 2ha ogrodu, 6ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków.
Dominium – majątek w Czechach w I połowie XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/704569,foto.html?idEntity=506083 (dostęp: 26.06.2019r.)
Od XVIII wieku Czechy wchodziły w skład zespołów dóbr znanych rodów, posiadających rezydencję w innych miejscowościach. W związku z tym brak informacji o siedzibie w Czechach. Istniały natomiast rozległe dwa folwarki. Obecnie w znacznym stopniu wyburzone. Rozmiary kilku pozostałych budynków pokazują skalę zniszczonego majątku
Damian Dąbrowski,
Wrzesień 2022r.
Folwark w Czechach
