Powiat świdnicki, gmina Świdnica
(nazwa niemiecka Kunzendorf, Kreis Schweidnitz)
Zabytki w Mokrzeszowie
Do rejestru zabytków w Mokrzeszowie zostały wpisane:
- kościół filialny p.w. św. Jadwigi, XIV w., 1517r., nr rej.: A/1760/1193 z 14.12.1964r.
- pałac (nr 111), 4 ćw. XIX w., nr rej.: A/4417/1285/WŁ z 2.01.1990r.
Ze względu na numerację budynków w wiosce ma miejsce spore zamieszanie. Tak naprawdę do rejestru zabytków jest wpisany szpital zakonu Kawalerów Maltańskich (nr 111). W ewidencji zabytków znajduje się m.in. zespół folwarku Mokrzeszowa Dolnego (nr 111), w tym: pałac, obecnie Szkoła Rolnicza (nr 111), domy mieszkalne na folwarku (nr 111b-d), spichlerz, dwie stodoły, trzy inne budynki gospodarcze (nr 111). Do ewidencji zabytków wpisano również zespół folwarku Mokrzeszowa Górnego (nr 1): dwór, obecnie dom mieszkalny, oborę z bramą wjazdową, drugą oborę, stodołę.
Miejscowość wzmiankowano w 1337 roku jako Gunzendorff, a w 1346 roku pod nazwą Cunczendorph. W 1487 roku właścicielem Mokrzeszowa był Hans von Monau. Rok później przekazał swe dobra kuzynom Hansowi i Wenzlowi, synom Wenzla von Monau. W 1499 roku w wiosce wzmiankowano jeszcze Johanna von Monau. Kilka lat później Mokrzeszów przeszedł w ręce rodu von Röder. W dokumencie z 1504 roku pojawia się Heinze von Röder, a w 1518 roku jako właściciela majątku wymieniono Hansa von Röder. Od 1548 roku Mokrzeszów należał do Leonharda von Gellhorn. Odtąd przez prawie trzy stulecia historia wsi związana była z jego potomkami. W niejasnych okolicznościach Mokrzeszów został podzielony na trzy działy: Dolny, Środkowy i Górny. Z czasem utrwalił się podział na dwie części dolną i górną.
Mokrzeszów Dolny
Dział w wiosce od 1548 roku w rękach rodu von Gellhorn. Początkowo należał do Leonharda von Gellhorn, następnie do jego syna Hansa, wzmiankowanego od 1568 roku. W 1619 roku dobra należały do Joachima von Gellhorn, a dwa lata później do braci Leonharda i Georga von Gellhorn. W 1656 roku wspomniano w Mokrzeszowie Dolnym Heinricha von Gellhorn. W 1761 roku właścicielem dóbr był margrabia Carl von Gellhorn. W 1785 roku majątek należał do Hansa Ernsta von Gellhorn. W 1830 i 1845 roku jako właściciela posiadłości podano Pana Dittricha. Następnie przed 1856 rokiem włości znalazły się w rękach wdowy po komisarzu Websky, z domu Kramsta. Wyszła ona ponownie za mąż, za Constansa barona Rzeszy von Jacobi-Klöst, syna Constansa Philippa Wilhelma (ur.1745r., zm.1817r.). Baron von Jacobi-Klöst pozostał właścicielem dóbr do około 1876 roku. Po czym przeszły one na własność Zakonu Kawalerów Maltańskich. Generalnym pełnomocnikiem do spraw majątku był Friedrich II Wilhelm hrabia von Praschma (ur.1833r., zm.1909r.) z Niemodlina, przewodniczący i skarbnik Śląskiego Stowarzyszenia Zakonu Kawalerów Maltańskich. Pod jego zarządem na terenie majątku Mokrzeszów Dolny w latach 80. XIX wieku wzniesiono budynek szpitala wraz z kaplicą. W 1894 roku dobra zakonników liczyły 268ha, w tym 169ha pól uprawnych, 15ha łąk, 70ha lasów, 14ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Folwark dzierżawił Karl Günther. Pomiędzy 1909 a 1912 roku włości Kawalerów Maltańskich w Mokrzeszowie nabył Hans Heinrich XV, książę von Pless, hrabia von Hochberg-Fürstenstein (ur.1861r., zm.1938r.) z Pszczyny. W 1912 roku dzierżawcą pozostawał wspomniany wyżej Karl Günther. Powierzchnia dóbr wynosiła 268,77ha, w tym 174,27 pól uprawnych, 18,74ha łąk, 1,82ha pastwisk, 69,81ha lasów, 1,77ha ogrodu, 2,37ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Księga adresowa wymienia przy majątku szpital. Majątek Mokrzeszów Dolny wchodził w skład państwa stanowego Książ do początku drugiej wojny światowej. Przeważnie był oddawany w dzierżawę. Księgi adresowe z lat 1921-1930 wymieniają dzierżawcę Ernsta Neumanna. W 1930 roku posiadłość liczyła 279,62ha, w tym ha 175,05pól uprawnych, 15,5ha łąk, 2,25ha pastwisk, 69,81ha lasów, 3,75ha parku, 2,08ha ogrodu, 1,87ha stawów, 6,55ha dróg, 2,65ha podwórzy gospodarczych i innych użytków. W latach 30. XX wieku dobra Hochbergów zaczęły podupadać. W 1937 roku wielkość majątku w Mokrzeszowie Dolnym spadła do 158,25ha, w tym 140,33ha pól uprawnych, 13,85ha łąk, 0,4ha pastwisk, 1,79ha ogrodu, 1,87ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Zaprzestano dzierżawy, a folwark prowadził inspektor Walter Schirmer.
Pałac na rycinie z teki Aleksandra Dunckera z połowy XIX wieku
Źródło: Duncker Alexander, Die ländlichen Wohnsitze, Schlösser und Residenzen der ritterschaftlichen Grundbesitzer in der preußischen Monarchie nebst den Königlichen Familien-, Haus-Fideicommiss- und Schatull-Gütern in naturgetreuen, künstlerisch ausgeführten, farbigen Darstellungen nebst begleitendem Text, t.1-16, Berlin 1857-1883 (wersja internetowa na www.zlb.de dostępna 08.04.2010 r.).
Pałac na widokówkach z lat 20. XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/6898321,foto.html?idEntity=514776 (dostęp: 30.07.2019r.)
Źródło: https://polska-org.pl/960193,foto.html?idEntity=514776 (dostęp: 30.07.2019r.)
Rezydencję w Mokrzeszowie Dolnym wzmiankowano w 1761 roku. W XIX wieku budynek przekształcono, bądź wzniesiono nową siedzibę w stylu włoskiej willi. Pałac przetrwał do dziś, choć mocno przekształcony. Majątek w 1945 roku zajęli żołnierze radzieccy. Stacjonowali w nim aż do 1946 roku, kiedy to posiadłość przekazali władzom polskim. Pałac został siedzibą szkoły rolniczej. Szkoła nadal działa w budynku. Obiekt należy do Urzędu Gminy w Świdnicy. W drugiej połowie XX wieku został gruntownie zmodernizowany, pozbawiony cech stylowych. Obecnie nie przypomina pałacu z przedwojennych widokówek. Ułatwia to pomyłki i dlatego wiele osób odwiedzających Mokrzeszów za pałac bierze położony w jego pobliżu dawny szpital.
Pałac-szkoła od południa zamyka dawny dziedziniec folwarczny, otoczony przez zabudowania gospodarcze. Dawny szpital znajduje się na północ od folwarku. Na terenie dawnej posiadłości wznoszą się liczne zarówno przedwojenne, jak i nowsze zabudowania gospodarcze, mieszkalne oraz obiekty dydaktyczne, w tym boiska sportowe. Od południa do szkoły przylega spory las, pozostałość po przypałacowy parku angielskim z połowy XIX wieku.
Mokrzeszów Górny
Dzieje tej części miejscowości są mniej znane. Zapewne od 1548 roku również ona pozostawała w rękach rodu von Gellhorn. Mało tego ostatni z mokrzeszowskiej linii rodu Fryderyk Wilhelm von Gellhorn zmarł w 1834 roku właśnie w Górnym Mokrzeszowie. Cztery lata później dobra za 45 tyś talarów reńskich nabył Johann George Weinhold. Pozostał ich właścicielem przynajmniej do 1845 roku. Przed 1856 rokiem majątek przeszedł na komisarza dystryktu policyjnego Pana Thiele. Władał on posiadłością krótko, do lat 60. XIX wieku. W 1872 roku właścicielem dóbr był już Hugo Baucke. Przed 1876 rokiem majątek nabył Hans Heinrich XI, książę von Pless, hrabia von Hochberg-Fürstenstein (ur.1833r., zm.1907r.) z Pszczyny. Co ciekawe poprzedni właściciel pozostał w majątku, jako jego dzierżawca. Hugo Baucke w Mokrzeszowie Górnym wymienia jeszcze księga adresowa z 1894 roku. W tym czasie majątek połączony z dobrami w środkowej części wsi liczył 297ha, w tym 163ha pól uprawnych, 13ha łąk, 12ha pastwisk, 102ha lasów, 7ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W 1907 roku dobra odziedziczył Hans Heinrich XV, książę von Pless, hrabia von Hochberg-Fürstenstein (ur.1861r., zm.1938r.), a dzierżawcą był Joseph Baucke, być może syn Hugona. W 1912 roku majątek Mokrzeszów Górny i Średni miał powierzchnię 293,18ha, w tym 158,25ha pól uprawnych, 12,67ha łąk, 14,75ha pastwisk, 102,36ha lasów, 0,8ha ogrodu, 3,21 dróg, 0,02ha stawu, 1,12ha podwórzy gospodarczych i innych użytków. Joseph Baucke pozostał jego dzierżawcą do 1930 roku. W latach 30. XX wieku jak wiele innych dóbr Hochbergów posiadłość została uszczuplona. W 1937 roku liczyła 131,76ha, w tym 108,80ha pól uprawnych, 15,99ha łąk, 4,61ha pastwisk, 0,8ha ogrodu, 1,56ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Skończono także z dzierżawą, folwarkiem opiekował się zarządca August Langer. Po 1945 roku włości przejęło państwo polskie.
Folwark w Mokrzeszowie Górnym wspominają źródła z 1785, 1830 i 1845 roku. Żadne z nich nie wymienia pałacu. Rezydencja musiała jednak istnieć. Choćby ostatni z Gellhornów, zmarły w 1834 roku Fryderyk Wilhelm miał zapewne siedzibę. Stosunkowo skromny dwór nie zachwycał zapewne nawet przed 1945 rokiem i trudno znaleźć widokówkę z jego przedwojennym widokiem. Przez wiele lat pełnił funkcję siedziby dzierżawców, a potem zarządców folwarku. W czasach Polski Ludowej remontowany, przekształcony, zamieniony w wielorodzinny budynek mieszkalny. Funkcje mieszkalne pełni i dzisiaj. Dwór od południa zamyka dziedziniec folwarczny, z pozostałych stron otoczony przez zabudowania gospodarcze. Część budynków nie jest użytkowana i została doprowadzona do ruiny. Na południe od rezydencji zadrzewienie, pozostałość dawnego parku oraz ogrodu.
Mokrzeszów położony jest około 10 kilometrów na zachód od Świdnicy. Przez miejscowość przebiega ważna droga krajowa nr 35 łącząca Świdnicę i Wałbrzych. Dawny Mokrzeszów Dolny położony jest w bezpośrednim sąsiedztwie tej trasy. Pałac (nr 111) znajduje się nieco na południe od DK 35. Z kolei Mokrzeszów Górny położony jest bardziej na południe. Folwark i dwór nr 1 to właśnie ostatnie zabudowania wioski od tej strony.
Damian Dąbrowski,
Lipiec 2019r.