Powiat mikołowski, dzielnica Orzesza
(nazwa niemiecka Zawisc, Kreis Pless)
Rys historyczny i stan obecny:
Miejscowość wzmiankowana po raz pierwszy w 1574 roku w dokumencie potwierdzającym zakup Zawiści przez Wawrzyńca Tracha. Sprzedającym był Jerzy Orzeski. W 1653 roku Zawiść należała do Krzysztofa Fragsteina. W 1715 roku wzmiankowano kolejnego właściciela wioski – Karola Aleksandra Holly. Następnie Zawiść przeszła pod władzę rodziny Zawadzkich. W 1783 roku właścicielem majątku był Franz Leopold von Zawadzky. W miejscowości znajdował się folwark. Zawiść w tym czasie liczyła 53 mieszkańców. W 1830 roku włości posiadał Andrzej von Wittowsky. W opisie Zawiści z tego roku wymieniono 24 domy i 185 mieszkańców wyznania katolickiego. W 1845 roku dobra w dalszym ciągu pozostawały w rękach pułkownika Andrzeja von Witowskiego. W Zawiści wzmiankowano 27 domów i 150 katolickich mieszkańców, należących do parafii w Woszczycach. W księdze adresowej z 1876 roku wymieniono jako właściciela majątku w Zawiści Nicolaia von Witowski z Mokrego (von Mokrau). W 1886 roku posiadłości w Zawiści i Mokrym należały do spadkobierców Alexandra von Witowski seniora (ur.1813r., zm.1884r.). Włości w Zawiści liczyły 404ha, 130ha pól uprawnych, 54ha łąk, 11ha pastwisk, 192ha lasów, 8ha stawów, 9ha dróg i podwórzy gospodarczych. Po śmierci brata Victora von Witowski (ur.1852r., zm.1892r.) jedynym właścicielem majątku był porucznik Alexander von Witowski junior (ur.1848r., zm.1896r.). W ostatnich latach XIX wieku Hans von Eicke und Pollwitz odkupił dobra w Zawiści od Ottilie von Witowski z domu von Hochberg (ur.1824r., zm.1911r.), wdowy po Alexandrze seniorze. W 1905 roku właścicielem dóbr rycerskich w Zawiści był już Rudolf von Hegenscheidt z Gliwic (in Gleiwitz, ur.1859r., zm.1908r.), brat Otto Hegenscheidta z Ornontowic, a syn Carla Augusta Wilhelma Hegenscheidta (ur.1823r., zm.1891r.) z Gliwic. Generalnym pełnomocnikiem do spraw majątku była małżonka Rudolfa von Hegenscheidta, Pani Katharina z domu Friedenthal (ur.1869r.). Według ksiąg adresowych z lat 1909-1912 włości w Zawiści posiadali spadkobiercy Rudolfa von Hagenschaidta. W 1909 roku funkcję generalnego pełnomocnika pełniła wdowa po nim Pani Katharina z domu Friedenthal, a w 1912 roku – Carl Böttcher z Wrocławia. W 1917 roku właścicielami dóbr byli starosta dr Fritz Penner i Pani Ilse z domu Hegenscheidt, zamieszkała w Zawiści. Przed 1926 rokiem posiadłość nabył Claus Hubert hrabia von Tiele-Winckler z Mosznej (ur.1892r., zm.1938r.). Gospodarstwo podlegało pod Administrację Hrabiego Tiele-Wincklera Mysłowice, a dzierżawcą był Oberamtmann Max Scholz z Gardawic. Sytuacja własnościowa nie uległa zmianie przynajmniej do 1930 roku. Claus Hubert hrabia von Tiele-Winckler nie posiadał potomków i w 1932 roku adoptował kuzyna z linii z Rothenmoor Hansa Wernera von Tiele-Winckler (ur.1895r., zm.1957r.), który sześć lat później otrzymał w spadku rozległe włości, obejmujące również majątek w Zawiści. W 1937 roku dobra rycerskie Zawiść liczyły 237,9ha, w tym 31,3ha pól uprawnych, 8,1ha łąk i pastwisk, 6,9ha stawów, 179,3ha lasów, 7,4ha parku, 4,9ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Po drugiej wojnie światowej posiadłość przejęło państwo polskie. W pałacu w Zawiści urządzono ośrodek leczniczy dla dzieci „Dom Zdrowia”. Pod koniec lat pięćdziesiątych XX wieku ośrodek przekształcono na sanatorium rehabilitacyjne dla dzieci po przebytej żółtaczce zakaźnej. Kolejna zmiana profilu placówki miała miejsce w latach osiemdziesiątych ubiegłego stulecia. Obecnie w pałacu mieści się Ośrodek Terapii Nerwic dla Dzieci i Młodzieży, którego zakres pracy to: kompleksowa diagnoza i terapia pacjentów z wybranymi problemami emocjonalnymi. Ośrodek udziela świadczeń zdrowotnych w rodzaju opieki psychiatrycznej w Oddziale Leczenia Zaburzeń Nerwicowych dla Dzieci i Młodzieży. Pacjenci przebywający w Oddziale objęci są nauką w zakresie szkoły podstawowej i gimnazjum w Zespole Szkół działającym na terenie Ośrodka. Program terapeutyczny obejmuje zajęcia grupowe i indywidualne, dostosowany jest do potrzeb, problemów, możliwości pacjenta i jego rodziny. Terapia i pobyt dziecka są bezpłatne. Ośrodek jest placówką otwartą, nastawioną na świadczenie profesjonalnej pomocy dziecku we współpracy z jego rodziną i środowiskiem. Dokładny adres placówki: ul. Mikołowska 208. Ze względu na pełnioną funkcję możliwości zwiedzania zabytku są ograniczone.
Pałac
Barokowa rezydencja wzniesiona na początku XVIII wieku. Pałac wielokrotnie przebudowany i rozbudowywany. Ostatnie remonty z lat 1955 i 1998-99 adaptowały go na cele lecznicze. Budynek murowany z cegły, potynkowany, wzniesiony na planie prostokąta, dwukondygnacjowy, nakryty wysokim dachem z mansardami. Układ wnętrz przekształcony, według informacji z Katalogu Zabytków Sztuki z lat sześćdziesiątych XX w. w jadalni pod tynkiem przetrwały dawne malowidła. Obecnie nie ma po nich śladu.
Pałac otacza park krajobrazowy, w pobliżu dawne budynki dworskie oraz staw.
Zabytki w Orzeszu Zawiści
Do rejestru zabytków w Orzeszu Zawiści wpisano zespół pałacowy, XVIII, XIX w. (nr rej.: 726/66 z 15.06.1966r.): pałac; park.
Informacje praktyczne i dojazd:
Dojazd komunikacją publiczną do Zawiści jest możliwy, choć czasochłonny ze względu na przesiadki. Można wybrać połączenie przez Mikołów lub Katowice. Z Katowic trzeba jechać autobusem 29 MZK Tychy, a z Mikołowa autobusami 294 lub 655 tego samego przewoźnika. Dojazd do Katowic nie stanowi większego problemu, do Mikołowa proponuję jechać z Gliwic autobusem 41 KZK GOP. Wybierającym podróż samochodem proponuję wyjazd z Gliwic ul. Bojkowską, dalej cały czas prosto drogą lokalną przez Gierałtowice i Ornontowice. W Orzeszu trzeba skręcić w prawo w DK 925 w stronę Rybnika, następnie z drugiego ronda w centrum miasta należy zjechać w DK 926 kierunek Katowice. Pałac znajduje się przy tej ulicy po prawej stronie, jakieś trzy kilometry dalej. W jedną stronę około 23 km. Samochód najlepiej zostawić na niewielkim parkingu przed ogrodzeniem ośrodka.
Damian Dąbrowski
Wrzesień 2009 r.
