Powiat świdnicki, gmina Strzegom
(nazwa niemiecka Ölse, Kreis Striegau, od 1932r. Kreis Schweidnitz)
Zabytki w Olszanach
Do rejestru zabytków w Olszanach zostały wpisane:
- kościół parafialny p.w. Świętej Trójcy, 1 poł. XIV w., XVII w., nr rej.: A/1771/1043 z 24.01.1964r.
- park pałacowy, XVIII w., nr rej.: A/4458/858/WŁ z 18.09.1981r.
Ponadto w ewidencji zabytków uwzględniono m.in. mur cmentarza przykościelnego, cmentarz przykościelny, cmentarz ewangelicki, ruinę pałacu, oficynę mieszkalną w zespole folwarku (nr 72), oficynę gospodarczą, oborę, dwie stodoły, bramę wjazdową zewnętrzną w zespole folwarku pałacowego, bramę wewnętrzną przy oficynie gospodarczej, bramę wjazdową wewnętrzną, most na fosie w zespole folwarku, ogrodzenie zespołu pałacowego.
Miejscowość wzmiankowano po raz pierwszy w 1239r. Wchodziła ona wtedy w skład dóbr biskupstwa wrocławskiego. W 1245 r. biskup wrocławski Tomasz I (w latach 1232-1268) zapisał szpitalowi ze Środy Śląskiej 12 marek uposażenia z dwóch wiosek, w tym Olszan (Olsane). W 1372 roku miejscowość wzmiankowano jako Olsen. W pierwszej połowie XVI wieku wieś przechodzi w ręce rodu von Nimptsch. Johannes Hans von Nimptsch (ur.1585r., zm.1651r.), najstarszy syn Friedricha z Sędziszowej, buduje w Olszanach rezydencję i zakłada osobną linię rodziny. Johannes Hans był głównym poborcą podatkowym w księstwie świdnicko-jaworskim. Pozostawił dwóch synów: Hansa Friedricha i Sigismunda, którzy w 1660 roku otrzymali od cesarza tytuł baronowski z predykatem „zu Oelse”. Ostatnim właścicielem posiadłości z rodu von Nimptsch był wnuk Hansa Friedricha – hrabia Christoph Ferdinand (ur.1691r., zm.1747r.). W czasie wojen śląskich w latach 1740-1745 opowiedział się on po stronie Habsburgów. Ponoć w przededniu bitwy pod Dobromierzem Christoph Ferdinand von Nimptsch odmówił noclegu królowi Prus Fryderykowi II Wielkiemu. Nie może, więc dziwić, że po zwycięstwie Prus wszystkie jego śląskie majątki zostały skonfiskowane. Dobra rycerskie w Olszanach przypadły królewskiemu bratu, księciu Heinrichowi von Preussen (ur.1726r., zm.1802r.). Ich kolejnym właścicielem został książę August von Preussen (ur.1779r., zm.1843r.), syn Ferdinanda von Preussen (ur.1730r., zm.1813r.), a bratanek wspomnianego wyżej księcia Heinricha. Następnie przez prawie wiek dobra wchodziły w skład fideikomisu królów i cesarzy niemieckich. W 1886r. posiadłość w Olszanach liczącą 432ha (w tym 367ha pól uprawnych, 38ha łąk, 15ha lasu, 12ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków) dzierżawił oberamtmann Sperber. W 1894r. dzierżawcą był niejaki Ulber z Olszan. Przynajmniej od 1912 do 1937 roku majątek dzierżawił oberamtmann Friedrich baron von Seherr-Thoss z Szymanowa Siodłkowic w powiecie jaworskim. W 1937 roku należące do byłego cesarza niemieckiego i króla pruskiego Wilhelma II von Hohenzollern (ur.1859r., zm.1941r.) włości Dolne i Górne Olszany oraz Stawiska i Modlęcin miały powierzchnię 727,9ha, z czego 607ha podlegało parcelacji, a 120,9ha, w tym 106,2ha pól uprawnych, 9,9ha łąk, 1,4ha lasu, 3,4ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków; dzierżawił baron von Seherr-Thoss. Po zakończeniu drugiej wojny światowej majątek znalazł się w gestii Państwowego Gospodarstwa Rolnego.
Rezydencja na zdjęciach z pierwszej połowy XX wieku.
Źródło: https://polska-org.pl/884101,foto.html?idEntity=511997 (dostęp: 23.11.2019r.)
Źródło: https://polska-org.pl/6018282,foto.html?idEntity=511997 (dostęp: 23.11.2019r.)
Źródło: https://polska-org.pl/6516724,foto.html?idEntity=511997 (dostęp: 23.11.2019r.)
Renesansowy dwór w Olszanach został ufundowany w pierwszej połowie XVII wieku przez Johannes Hans von Nimptsch, być może w miejscu starszej siedziby rycerskiej. W czasie wojny trzydziestoletniej rezydencja została spalona 24 stycznia 1647r. przez wojska szwedzkie dowodzone przez pułkownika Caspara von Rohrschied. Po zakończeniu działań wojennych ród von Nimptsch odbudował siedzibę. W połowie XVIII wieku budowlę przekształcono w barokowy pałac, który wraz z ogrodem był wzmiankowany w opisie Olszan pochodzącym z 1785 roku. W 1830 roku w miejscowości odnotowano pałac z parkiem, 2 folwarki, ewangelicki i katolicki kościół, ewangelicką i katolicką szkołę, szpital, 2 młyny wodne, 2 wiatraki, browar, gorzelnię, 173 domy i 1043 mieszkańców. W opisie Olszan z 1845 roku ponownie wzmiankowano pałac i 2 folwarki, a ponadto hodowlę prawie 3 tysięcy owiec merynosów. Barokowa rezydencja w Olszanach była murowana z cegły, potynkowana, trzyskrzydłowa, założona na planie podkowy, podpiwniczona, dwukondygnacyjna, z częściowo użytkowym poddaszem, nakrytym wysokim dachem łamanym z powiekami. Ozdobą siedmioosiowej fasady był ryzalit z portalem balkonowym. Fragmenty ścian posiadały dekoracje sgraffitowe. Pałac został uszkodzony w czasie walk w dniu 13 lutego 1945 roku. Po wojnie zabytek zaniedbany przez gospodarza – miejscowe Państwowe Gospodarstwo Rolne - z czasem zmienił się w ruinę. W latach 70. XX wieku ze względów bezpieczeństwa zrujnowany budynek rozebrano, pozostawiając jedynie portal balkonowy i fragment murów fasady. Resztka dawnej rezydencji przetrwała do dziś, podobnie jak piękne bramy, pozostałości parku oraz dziewiętnastowieczne zabudowania pofolwarczne. Po upadku PGR-u w latach 90. XX wieku dawny majątek był zarządzany przez Agencję Własności Rolnej Skarbu Państwa. Obecnie część zabudowań gospodarczych jest nadal użytkowana, trudno jednak określić ich stan własnościowy.
Olszany położone są około 15 kilometrów na północny-zachód od Świdnicy. Najkrótszy dojazd z miasta powiatowego zapewniają drogi wojewódzkie nr 382 i 374 w kierunku Strzegomia. W Stanowicach z tej ostatnie trasy należy skręcić w lewo w lokalną drogę (ul. Olszańska) prowadzącą prosto do Olszan. Zespół pałacowy z folwarkiem i parkiem znajduje się na południowy krańcu wioski, na zachód od drogi do Świebodzic.
Damian Dąbrowski,
Listopad 2019r.
