Powiat opolski, gmina miasto i gmina
(nazwa niemiecka: Proskau, Kreis Oppeln)
Rys historyczny i stan obecny:
Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1297 r. Prawa miejskie Prószków otrzymał kilka wieków później, a dokładnie w 1560 r. W dokumencie z 1312 r. pojawia się informacja o właścicielu wioski, niejakim Ottonie „de Pruskow”. Następnie w latach 1333-1345 w źródłach występował Bełdo z Prószkowa, sędzia ziemi opolskiej i notariusz księcia Bolka II. Bełdo należał do rodu Proskowskich, właścicieli Prószkowa. Obecnie trudno ustalić czy rodzina przyjęła nazwę od posiadanego majątku, czy też było odwrotnie. Po śmierci Bełdy (między 1345 a 1349 rokiem) miejscowość odziedziczył jego syn Mirzan, znany z dokumentów z lat 1349-1384. W 1369 r. kupił on od synów Henryka z Manowa wsie Ligotę i Przysiecz. Jego krewniak Bełdo w 1351 r. został kanonikiem przy kościele katedralnym św. Krzyża we Wrocławiu. Kolejnymi wzmiankowanymi przedstawicielami Proskowskich byli w latach 1402-1403 Adam z Prószkowa i w latach 1410-1425 Otto z Prószkowa. Następnie w dokumencie z 1443 r. wymieniono Jana „Prussowskyego”, a z 1453 r. Adama z Prószkowa. W źródłach z lat 1457-1508 często pojawiał się Jan Starszy z Prószkowa. Związany blisko z dworem książąt opolskich, powiększył on majątki rodzinne o Zielęcice (1474 r.) i Izbicko (1477 r.). W latach 1491-1497 w dokumentach występował również Jakusz z Prószkowa. Krewniak Jakusza i Jana Starszego, Adam II Prskowski (zm. 1498 r.) był mężem Anny (ur. 1438 r.), córki Jana Rolle von Oppersdorff z Gaci. Kolejnym właścicielem Prószkowa był Jan V junior, zapewne syn Jana Starszego. Jan V był bliskim współpracownikiem księcia opolskiego Jana II, który mianował go między innymi kanclerzem. Z dwóch małżeństw, z Anną Mochowską i Jadwigą Czettritz, Jan V Proskowski doczekał się ośmiu synów i czterech córek. Proszków odziedziczył najstarszy z jego synów Jan VI. Następnie miejscowość należała do Jerzego Proskowskiego, najstarszego syna Jana VI. Właśnie za jego rządów Prószków otrzymał prawa miejskie. Jerzy Proskowski był blisko związany z dworem cesarza Ferdynanda I. Kontakty na dworze cesarskim powiększyły majątki rodziny i poprawiły jej pozycję społeczną, czego najlepszym dowodem był nadany Jerzemu tytuł dziedzicznego barona czeskiego. W 1563 r. Jerzy Proskowski wzniósł w Prószkowie renesansowy zamek, być może w miejscu starszej budowli, niegodnej siedziby magnackiego rodu. Po śmierci Jerzego w 1584 r. majątek odziedziczyli jego dwaj synowie, Jan Krzysztof i Ulryk Dezyderiusz. Początkowo wspólnie zarządzali dobrami rodowymi, które podzieli dopiero w 1593 r. W wyniku podziału Prószków otrzymał Jan Krzysztof, starszy z braci. W polityce kontynuował on linię ojca. Blisko związany z dworem wiedeńskim w 1608 r. otrzymał urząd starosty krajowego księstwa opolsko-raciborskiego. Podczas wojny trzydziestoletniej pozostał wierny cesarzowi, co doprowadziło do zwolnienia go z urzędu w 1619 r. i zajęcia w pierwszej fazie konfliktu części jego dóbr przez protestantów. Po śmierci Jana Krzysztofa w 1625 r. właścicielem Prószkowa został jego syn Jerzy Krzysztof I (zm. 1634 r.), od 1622 r. mąż Anny Julianny, córki Mikołaja von Kochtitzki. Z małżeństwa tego na świat przyszedł Jerzy Krzysztof II (zm. 1701 r.), który niedługo później odziedziczył majątki po przedwcześnie zmarłym ojcu. Za rządów Jerzego Krzysztofa II w 1644 r. zamek w Prószkowie został spalony przez wojska szwedzkie. Odtąd rodzina Proskowskich przeniosła się do morawskich posiadłości, a odbudowa rodowego zamku, w której brał udział między innymi włoski architekt Jan Seregno, zakończyła się dopiero w 1683 r. Jerzy Krzysztof II w 1678 r. otrzymał dziedziczny tytuł hrabiego. W 1701 r. posiadłość w Prószkowie odziedziczył jego najstarszy syn Antoni Krzysztof. Kontynuował on rodzinną tradycję związków z dworem habsburskim. W karierze administracyjnej doszedł do stanowiska prezydenta Kamery Dolnego i Górnego Śląska. Podczas wojny prusko – austriackiej w 1741 r. Antoni Krzysztof dostał się do niewoli i przebywał w areszcie w Prudniku. Wkrótce po wypuszczeniu zmarł w Wiedniu jako ostatni męski przedstawiciel tej linii rodziny Prószkowskich. Majątki odziedziczyli po nim krewni Jerzy Krzysztof III i Leopold. Ten ostatni zginął w 1769 r. w pojedynku z hrabią Zedlitz, nie pozostawiając następcy. Zamek w Prószkowie wraz z resztą majątków przejął hrabia Karol Maksymilian von Dietrichstein, który w 1783 r. sprzedał go królowi pruskiemu Fryderykowi II. Władze pruskie w latach 1845-1847 dokonały przebudowy rezydencji Prószkowskich i utworzyły w niej Zakład Rolniczy, przekształcony ostatecznie w Królewską Akademię Rolniczą. W 1881 r. Akademię przeniesiono do Berlina, a zamek w Prószkowie przeznaczono na seminarium nauczycielskie. Następnie w 1930 r. budynek zaadaptowano na szpital dla chorych umysłowo. Funkcję zakładu dla umysłowo chorych zamek pełnił również po drugiej wojnie światowej. Obecnie w jego murach działa Dom Pomocy Społecznej dla Dorosłych Upośledzonych Umysłowo. Ze względu na pełnioną funkcję zabytek można zobaczyć tylko z zewnątrz.
Stan zamku przed remontem z 2011 roku.
Zamek
Renesansowy zamek z 1563 r., spalony w 1644 r., odbudowany i przebudowany w stylu barokowym w latach 1677-1683, w czasach późniejszych wielokrotnie przekształcany i adaptowany na różne cele (szkoła, szpital). Budynek murowany z cegły, potynkowany, częściowo podpiwniczony, zbudowany z czterech prostokątnych skrzydeł założonych wokół wewnętrznego dziedzińca, skrzydła trzykondygnacyjne, nakryte dachami dwuspadowymi. Fasada (elewacja północno-wschodnia) jedenastoosiowa, zamknięta dwoma wydatnymi trzyosiowymi ryzalitami, w charakterze bastionów. Część środkowa fasady pięcioosiowa, flankowana przez dwie nadbudowane kwadratowe wieże. Na osi skrzydła frontowego obszerna sień prowadząca na dziedziniec, ozdobiona portalem. Wokół dziedzińca pierwotnie znajdowały się krużganki, obecnie zamurowane. Po bokach elewacji tylnej dwa ryzality, większe niż w fasadzie. Elewacje zachowały część detali architektonicznych: fragmenty dekoracji sgraffitowej, boniowane narożniki, wydatne gzymsy przepaskowe, portale, uszate obramowania otworów okiennych z kluczami. Układ wnętrz w skrzydłach zamku jednotraktowy, w narożnych ryzalitach dwutraktowy. W pomieszczeniach parteru zachowane sklepienia: kolebkowo-krzyżowe, kolebkowe z zaostrzonymi lunetami i kolebkowe z lunetami. W wyższych kondygnacjach przede wszystkim płaskie stropy, w części sufity z dekoracją fasetową. Wokół zamku pozostałości dawnej fosy i bastionowych fortyfikacji ziemnych, w znacznym stopniu zniwelowanych w XIX w. Od południa i zachodu do rezydencji przylega park krajobrazowy, założony na przełomie XVIII i XIX w. Park z cennymi okazami starodrzewu otoczony murem, wejście na jego teren nie jest możliwe.
W 2011 roku przeprowadzono remont elewacji zabytku. Poniższa galeria prezentuje stan zamku w czerwcu 2015 roku.
Zabytki w Prószkowie
Do rejestru zabytków w Prószkowie wpisano: kościół parafialny p.w. św. Jerzego (12.07.1954 r., nr rej.: 113/54), plebanię (15.10.1966 r., nr rej.: 1806/66), zespół zamkowy: zamek (12.07.1954 r., nr rej.: 114/54), park (15.09.1983 r., nr rej.: 82/83); dom, ul. Korfantego 1 (15.10.1966 r., nr rej.: 1807/66); dom, ul. Zawadzkiego 36 (17.11.1972 r., nr rej.: 1968/72).
Informacje praktyczne i dojazd:
Dobry dojazd komunikacją publiczną do Prószkowa zapewniają autobusy PKS kursujące między innymi z Opola, Prudnika i Głuchołaz. Ze względu na łatwiejszą przesiadkę polecam dojazd przez Opole. Do stolicy województwa opolskiego można bez problemu dostać się pociągiem lub autobusem z wielu miast Polski. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Dąbrówka Górna, następnie DK 45 w stronę Opola, z której w Zimnicach Małych należy skręcić w lewo w drogę prowadzącą prosto do Prószkowa. Odległość: w jedną stronę około 75km. Samochód najlepiej zaparkować na rynku w Prószkowie, skąd jest bardzo blisko zarówno do zamku jak i do kościoła parafialnego.
Damian Dąbrowski,
Marzec 2011, aktualizacja zdjęć czerwiec 2015r.