Powiat średzki, gmina Środa Śląska
(nazwa niemiecka Schöneiche, Kreis Neumarkt)
Zabytki w Proszkowie
Do rejestru zabytków w Proszkowie zostały wpisane: kościół filialny p.w. św. Anny (nr rej.: A/1174/1232 z 21.12.1964r.) oraz zespół pałacowy (nr rej.: 666/A/1-3/05 z 06.12.2005r.): pałac, ogrodzenie, park pałacowy.
Ponadto w ewidencji zabytków uwzględniono m.in. kolejne zabudowania wchodzące w skład zespołu pałacowego: oficynę mieszkalną (nr 12), stajnię – obecnie chlewnię, oborę, dwie kolejne obory – obecnie chlewnie, spichlerz (wszystkie budynki pod nr 11).
Miejscowość wzmiankowano w 1324 roku jako Schönaiche, a w 1360 roku pod nazwą Schoneyche. W 1324 roku wieś nabyli Pasco von Kumeis i jego syn Heinrich von Wenden od synów wójta Środy Śląskiej. W osiemnastym stuleciu majątek w Proszkowie należał do wdowy von Kniaziewitz. W 1795 roku w miejscowości znajdowała się pańska siedziba, folwark, katolicki kościół filialny, szkoła, 16 gospodarstw zagrodniczych, 21 chałupniczych, wiatrak. W sumie osada liczyła 42 domy i 220 mieszkańców. Działała kuźnia i gorzelnia. Część wsi nazywała się Hubendorf, była tam m.in. leśniczówka. Dobra rycerskie należały do rodu von Gellhorn. Spłacając krewnych majątek wraz z częścią Przedmościa i Hubendorfem nabyła Constantia Friederike von Wostrowsky, z domu von Gellhorn. W 1796 roku Proszków zakupił Erdmann Gustav hrabia von Röder. W 1826 roku posiadłość za 42 000 talarów reńskich nabył Hieronymus. Dokument z 1830 roku jako właścicieli włości wymiania Hieronymus i kupca Schaubert. W tym czasie w Proszkowie znajdowały się 64 domy, folwark i pałac, ewangelicka szkoła, 2 wiatraki, gorzelnia. W części wsi zwanej Hubendorf wzmiankowano kolejną gorzelnię. Proszków liczył 380 mieszkańców, w tym 160 katolików. W 1845 roku dobra należały już tylko do Hieronymus. W opisie miejscowości wymieniono 67 domów, pałac, folwark, 466 mieszkańców, w tym 165 katolików, ewangelicką szkołę, katolicki kościół, hodowlę 1200 owiec merynosów, 2 wiatraki, gorzelnię i cegielnię. W kolonii Hubendorf również działała gorzelnia. W latach 1856-1861 majątek należał do Beinicha. Następnie od 1866 do 1873 jako właściciela dóbr wzmiankowano barona von Kaltenborn-Stachau. W 1877 roku włości posiadał Fricke, właściciel fabryki i kupiec z Wrocławia. Przed 1886 rokiem dobra rycerskie Proszków z folwarkami Hubendorf i Bruch nabył Otto Schlessingk. Folwark prowadził inspektor Rϋdiger von Wedell. W 1894 roku majątek liczył 488ha, w tym 365ha pól uprawnych, 40ha łąk, 60ha lasów, 23ha ogrodu, dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W gospodarstwie działała cegielnia. Asesor w stanie spoczynku i deputowany powiatowy Otto Schlessingk pozostał właścicielem dóbr do około 1912 roku. W latach 1913-1920 majątek należał do porucznika rezerwy Herberta Waltera. W 1920 roku włości nabył Emil Ullmann, rolnik i kupiec. Mieszkał on na stałe w Porto Allegre w Brazylii, a opiekę nad posiadłością sprawował generalny pełnomocnik Ludwig Semler, kupiec ze Środy Śląskiej. Emil Ullmann pozostał właścicielem dóbr do końca drugiej wojny światowej. W 1937 roku jego majątek liczył 427,5ha, w tym 292,5ha pól uprawnych, 19ha łąk, 11,25ha pastwisk, 78,5ha lasów, 2ha parku, 3ha ogrodu, 1,25ha żwirowni i wód, 20ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków.
Pałac w Proszkowie w I połowie XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/4569185,foto.html?idEntity=520160 (dostęp: 4.10.2021r.)
Źródło: https://polska-org.pl/8813037,foto.html?idEntity=520160 (dostęp: 4.10.2021r.)
Rezydencję w Proszkowie wzmiankowano pod koniec XVIII wieku. Obecny neorenesansowy pałac został wzniesiony zapewne w miejscu starszej siedziby w latach 80-tych XIX wieku. Budynek murowany, podpiwniczony, założony na planie prostokąta, dwukondygnacyjny, z użytkowym poddaszem, nakryty dachem łamanym z facjatami. Bryłę budynku urozmaicają ryzality, portyki kolumnowe, weranda, kwadratowa czterokondygnacyjna wieża. Fasada dziewięcioosiowa, z centralnym głównym wejściem poprzedzonym portykiem kolumnowym, podtrzymującym balkon. W pozostałych elewacjach układ otworów okiennych nieregularny. Elewacje boniowane, dzielone gzymsami, z wydatnym gzymsem wieńczącym. Okna w większości prostokątne, w opaskach, z odcinkowymi nadokiennikami. Układ wnętrz dwutraktowy, z hallem na osi, w przedłużeniu którego sala balowa. Dwie klatki schodowe, jedna na zachód od hallu, druga w wieży. Hall przykryty sklepieniem żeglastym z lunetami, w pozostałych pomieszczeniach płaskie stropy z dekoracją fasetową. W kilku salach zachowana dekoracja sztukatorska: neomanierystyczna, neobarokowa, neorokokowa. W jadalni neorenesansowa boazeria. W hallu na posadzce płytki ceramiczne z dekoracją ornamentalną.
W latach 1945-1965 majątek w Proszkowie należał do Inspektoratu Rolnego w Środzie Śląskiej. W latach 1965-1980 na folwarku funkcjonował Zakład Rolny Proszków. W pałacu znajdowały się biura i mieszkania pracowników przedsiębiorstwa. Po upadku PGR-u w latach 90-tych XX wieku posiadłość znalazła się w gestii Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa. W kolejnych latach pałac został sprzedany. Obecnie zabytek jest własnością prywatną, można go zobaczyć z zewnątrz.
Na północ od rezydencji rozciąga się park krajobrazowy. W jego liściastym starodrzewie dominują jesiony, klony, dęby i kasztanowce. Park częściowo zakrzaczony, zarośnięty młodszymi samosiejkami. Dawny majątek otoczony murem z ozdobną bramą wjazdową. Na południe od pałacu rozciągają się zabudowania folwarczne zbudowane pod koniec XIX wieku wokół dwóch prostokątnych dziedzińców.
Proszków położony jest około 4 kilometrów na zachód od Środy Śląskiej. Z miasta do miejscowości prowadzi ulica Reymonta, droga równoległa do DK94. Zespół pałacowy znajduje się we wschodniej części Proszkowa, w sąsiedztwie głównej ulicy przebiegającej przez wioskę.
Dokładna lokalizacja pałacu:
51.16371483319943, 16.537082676117524
Damian Dąbrowski,
Październik 2021r.
