Powiat gliwicki, gmina Rudziniec
(nazwa niemiecka: Ponischowitz, w latach 1936-1945 Muldenau, Kreis Tost-Gleiwitz)
Rys historyczny i stan obecny:
W Internecie można znaleźć informacje, że miejscowość wzmiankowano po raz pierwszy wraz z folwarkami Niewiesze i Niekarmia w dokumencie papieża Hadriana IV z 1145 roku. Wspomniany dokument miał potwierdzać przynależność Poniszowic do dóbr biskupstwa wrocławskiego. Johann Georg Knie w 1845 roku podawał, że nazwa miejscowości pojawiła się pierwszy raz w dokumencie z 1227 roku w brzmieniu Pomnisovicz. Z kolei według Idziego Panica i Jerzego Horwata pierwsza wzmianka na temat Poniszowic pochodzi dopiero z dokumentu księcia opolsko-raciborskiego Mieszka II Otyłego (zm.1246r.) z 1245 roku. Książę darował wioskę biskupowi wrocławskiemu Tomaszowi I (zm.1268r.). Poniszowice weszły w skład dóbr powiązanych z biskupim zamkiem w Ujeździe. Dwieście lat później, w 1443 roku biskup Konrad sprzedał Poniszowice za 5 tysięcy guldenów księciu Bolkowi opolskiemu. Z czasem cała wioska przeszła w ręce śląskiej szlachty, choć przejściowo wracała jeszcze pod władzę biskupów wrocławskich. W 1524 roku Poniszowice nabyli Mikołaj z Bierawy i jego żona Zofia z domu Nawoy. Mikołaj z Bierawy zmarł przed 1538 rokiem. Dobra w Korfantowie oraz Ujeździe, obejmujące również Poniszowice otrzymał w spadku syn Mikołaja z Bierawy, Mikołaj junior (zm.1554r.). W drugiej połowie szesnastego stulecia właścicielem majątków Ujazd i Poniszowice był Kasper Dluhomil (zm.1575r.), syn Mikołaja juniora. Kolejnym właścicielem opisywanych dóbr został Szambor Dluhomil z Bierawy. W 1610 roku Poniszowice należały do Petera Sedlnitzky`ego. Po jego śmierci włości przejęli hrabiowie von Hodiz. Kolejnymi właścicielem Poniszowic został w 1671 roku Johann von Larisch. Następnie wioska należała do hrabiego Würbnera. Na przełomie XVII i XVIII wieku Poniszowice, Niekarmia i Niewiesze posiadała rodzina von Gaschin. Odtąd losy tych trzech majątków były wspólne. W 1709 roku wymienione dobra należały do Johannesa Antona von Fragstein und Niemsdorff (ur.1667r., zm.1724r.), posiadającego liczne majątki na Śląsku, m.in. Wierzbnik, Ulmanowice, Gądów i Jeszkotle. Majątki w Poniszowicach, Niewieszu i Niekarmi odziedziczył zapewne jego syn Jan Ludwig de Fragstein z Naczęsławic, który ufundował ojcu nagrobek, na cmentarzu przy tamtejszym kościele. Spadkobiercy rodziny von Fragstein sprzedali wioski Pani Marii Józefie hrabinie von Smieskal, z domu hrabinie von Würbna und Freudenthal. W latach 1760-1780 majątki posiadał Johann hrabia von Wengersky, baron von Ungschütz. Od 1780 do 1782 roku właścicielem dóbr był Pan von Birkhahn. Od 1782 roku posiadłości w Poniszowicach, Niewieszu, Niekarmi należały do Johanna Gustava von Strachwitza z Byciny, wcześniej właściciela Cieszowej koło Lublińca (do 1780r.). Według opisu Poniszowic z 1783 roku w wiosce znajdowały się dwa folwarki, kościół katolicki, szkoła, 31 gospodarstw kmiecych i 29 gospodarstw zagrodników. Miejscowość liczyła 214 mieszkańców. Johann Gustav von Strachwitz zmarł w 1819 roku. Małżonka Karoline z domu Welczek baronowa von Gross Dubensko und Petersdorf przeżyła go o pięć lat. Ich losy krótko związane były z Poniszowicami, bowiem już w 1783 wymienione dobra odkupił od Strachwitza pan August von Werner. W kolejnych latach właściciele Poniszowic zmieniali się jak w kalejdoskopie. W 1787 roku Augusta von Wernera zastąpił Carl Leopold von Czornberg, po nim w 1791 roku majątki kupił książę Eugen von Würtemberg. Następnie w Poniszowicach wzmiankowano Theodora Carla von Elstermanna, Pana Neugebauera, hrabiego Antona von Gaschin. Po śmierci hrabiego Antona von Gaschin w 1796 roku dobra otrzymała w spadku Anna Barbara, żona jego brata hrabiego Franciszka Adama, z domu von Garnier (zm.1804r.). Kolejnym właścicielem majątków Poniszowice, Niewiesze i Niekarmia został Franz Xaver von Garnier, właściciel majoratu Turawa, w powiecie opolskim. W 1830 roku Poniszowice składały się z folwarku i 76 domów, zamieszkałych przez 506 osób, w tym 10 wyznania ewangelickiego. W wiosce była szkoła i kościół katolicki. Działała cegielnia i gorzelnia. Częścią osady był folwark Wymysłów. Franz Xaver von Garnier zmarł w 1838 roku., według różnych źródeł w 1841 bądź w 1842 roku hrabia Anton von Garnier, jego spadkobierca, sprzedał za 110 tysięcy talarów Franzowi von Zawadzki (ur.1791r., zm.1849r.), majątki w Poniszowicach, Niewieszu i Niekarmi. Franz von Zawadzki był rotmistrzem, a w latach 1841-1848 przewodniczącym sejmu prowincjonalnego (Landesälteste). W 1845 roku w Poniszowicach znajdował się folwark i 83 domy. Wioska miała 601 mieszkańców, w tym 8 ewangelików i 11 Żydów. Dalej działały gorzelnia i cegielnia. Częścią wsi był folwark Wymysłów. Na folwarkach hodowano 700 owiec merynosów i 190 świń. W 1849 roku dobra odziedziczył Teodor (Fedor) Aleksander Andrzej von Zawadzki (ur.1821r., zm. około 1908r.), jedyny syn Franza i Barbary Babette z domy von Rudzińskiej (ur.1798r., zm.1871r.). Fedor von Zawadzki do odziedziczonych po ojcu majątków Poniszowice, Niewiesze i Niekarmia w 1856 roku dokupił posiadłość Jurcz koło Środy Śląskiej. Po śmierci matki w 1871 roku otrzymał w spadku jeszcze włości w Kalinowie koło Strzelec Opolskich. Z małżeństwa z Teresa Joanną z domu baronową Saurma von der Jeltsch z linii Lorzendorf, nie pozostawił potomstwa. Pomiędzy 1872 a 1876 rokiem Fedor von Zawadzki majątki Poniszowice, Niekarmia i Niewiesze sprzedał Friedrichowi Wilhelmowi Eugenowi Karlowi Hugonowi, Fürst zu Hohenlohe, Herzog von Ujest (ur.1816r., zm.1897r.). Posiadłości zostały włączone w skład państwa stanowego Bycina (Herrschaft Bitschin). W 1886 roku posiadłością w Poniszowicach wraz z folwarkiem Wymysłów zarządzali dwaj administratorzy Oekonomie-Direktor Bürde i Domainen-Inspektor Paul. Majątek liczył 719ha, w tym 423ha pól uprawnych, 93ha łąk, 187ha lasów, 16ha dróg i podwórzy gospodarczych. Na folwarku hodowano 72 konie, 159 sztuk bydła rogatego, w tym 82 krowy, 900 owiec, 15 świń. W gospodarstwie działała gorzelnia. W 1894 roku inspektor Czerwonsky zamieszkały w Poniszowicach zajmował się dobrami w tej wiosce oraz pobliskiej Niekarmi i Niewieszu. Powierzchnia włości w Poniszowicach wynosiła 714ha, w tym 402ha pól uprawnych, 88ha łąk, 200ha lasów, 24ha dróg i podwórzy gospodarczych. W 1897 roku dobra otrzymał w spadku Christian Kraft Fürst zu Hohenlohe-Oehringen, Herzog von Ujest, auf Slawentzitz, Kreis Cosel (ze Sławęcic, w powiecie kozielskim). W 1902 i 1912 roku folwarki Poniszowice, Niekarmia, Niewiesze i Wymysłów prowadził inspektor Gustav Proske z Poniszowic. W 1921 roku państwo stanowe Bycina liczyło 8729ha powierzchni. Z tego na majątek w Poniszowicach przypadało 692ha: 365ha pól uprawnych, 81ha łąk, 17ha pastwisk, 200ha lasów, 29ha dróg i podwórzy gospodarczych. Inspektor Pientka z Poniszowic wraz z dwoma asystentami zajmował się również folwarkami w Niekarni i Niewieszu. W 1926 roku zmarł bezpotomnie książę Christian Kraft. Jego brat Hans zu Hohenlohe-Oehringen, otrzymał w spadku między innymi dobra wchodzące w skład państwa stanowego Bycina. W 1930 roku majątek w Poniszowicach wraz z folwarkami Niekarmia, Niewiesze i Wymysłów liczył 757ha, w tym 566ha pól uprawnych, 158ha łąk, 8ha ogrodu, 3ha nieużytków, 16ha dróg i podwórzy gospodarczych. Gospodarstwo prowadził inspektor Nietsch, zamieszkały w Poniszowicach. Zatrudniano również dwóch asystentów i administrator gorzelni. W kolejnych latach powierzchnia włości ulegała niewielkim zmianom i w 1937 roku wynosiła 748ha, w tym 543ha pól uprawnych, 162ha łąk, 6ha pastwisk, 8ha ogrodu, 5ha stawów, 7ha nieużytków, 17ha dróg i podwórzy gospodarczych. W majątku, obok wspomnianej wcześniej gorzelni, działała płatkarnia ziemniaków. Książę Hans zu Hohenlohe-Oehringen (ur.1858r., zm.1955r.) pozostał właścicielem dóbr obejmujących posiadłość w Poniszowicach do 1945 roku. Po zakończeniu drugiej wojny światowej jego śląskie majątki przejęło państwo polskie. Rezydencja w Poniszowicach poważnie uszkodzona w 1945 roku została w czasach Polski Ludowej rozebrana. Folwark przez kilkadziesiąt lat użytkowany był przez Państwowe Gospodarstwo Rolne. Obecnie większość zabudowań mieszkalnych i gospodarczych dawnego folwarku w dalszym ciągu jest wykorzystywana. Zabudowania prawdopodobnie są własnością prywatną. Rozległy park należy do władz samorządowych. Część parku została pozbawiona podszytu i jest dobrze utrzymana, większość jednak przypomina zdziczały las. W drzewostanie parku dominują gatunki liściaste: lipy, dęby, buki, graby, kasztanowce, robinie akacjowe. Większość drzew jest stosunkowo młoda, zdarzają się jednak okazy, które można by uznać za pomnikowe.
Pałac
Drewniany dwór w Poniszowicach został wzniesiony najpóźniej w osiemnastym stuleciu. Siedziba szlachecka spłonęła wraz z wioską w 1789 roku. W miejscu zniszczonej przez ogień rezydencji w XIX wieku wybudowano murowany jednoskrzydłowy pałac. W 1861 roku architekt Karl Lüdecke przygotował na zlecenie Fedora von Zawadzkiego plan rozbudowy pałacu. Ostatecznie projekt nie został zrealizowany. Obecnie szkice autorstwa znanego architekta można znaleźć w Internecie
http://architekturmuseum.ub.tu-berlin.de/index.php?set=1&p=61&D1=L%FCdecke&D2=Carl+Johann+Bogislaw&D3=Schloss+Ponischowitz.+Umbau+und+Ausbau (dostęp: 16 grudnia 2013r.)
Pomimo niezrealizowania przedstawionych planów, przed 1870 rokiem pałac w Poniszowicach powiększono o zachodnie skrzydło. Rezydencja została spalona w końcowej fazie drugiej wojny światowej. W wydanym w 1966 roku zeszycie Katalogu zabytków sztuki w Polsce dotyczącym powiatu gliwickiego napisano, że z pałacu pozostały resztki ceglanych murów rozłożonych na rzucie zbliżonym do prostokąta. Najprawdopodobniej więc pałac rozebrano w pierwszych powojennych dekadach, a resztki murów zburzono po 1966 roku. Obecnie po rezydencji w Poniszowicach nie ma śladu. Według niektórych mieszkańców wioski w miejscu pałacu wzniesiono budynek, obecnie wykorzystywany jako Gminny Ośrodek Kultury Rudziniec z siedzibą w Poniszowicach (Poniszowice, ul. Parkowa 11).
Wygląd pałacu w Poniszowicach można częściowo odtworzyć dzięki widokówce zamieszczonej na stronie www.fotopolska.eu
Rezydencja w Poniszowicach była budynkiem murowanym z cegły, potynkowanym, dwuskrzydłowym, założonym na planie zbliżonym do litery „L”, podpiwniczonym, parterowym, z użytkowym poddaszem, nakrytym dachami dwuspadowymi z lukarnami. Neogotycki pałac posiadał skromnie ozdobione detalem elewacje (nadokienniki, gzyms wieńczący). Bryłę budynku urozmaicały ryzality, wykusze, szczyty i wysokie kominy.
Źródło: http://fotopolska.eu/17412,foto.html?o=miasto502 (dostęp: 16 grudnia 2013r.)
Zabytki w Poniszowicach
Do rejestru zabytków w Poniszowicach wpisano drewniany kościół parafialny p.w. św. Jana Chrzciciela, drewnianą wolnostojącą dzwonnicę i cmentarz przykościelny (2.05.1950r., nr rej.: 305/50 oraz 10.03.1960r., nr rej.: 356/60).
Informacje praktyczne i dojazd
Niestety dojazd komunikacją publiczną do Poniszowic nie jest możliwy. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Pławniowice, następnie DK40 w kierunku Pyskowic. Przed miejscowością Niewiesze z DK40 należy skręcić w lewo w lokalną drogę do Poniszowic. Odległość: z Gliwic w jedną stronę nieco ponad 30km. Park i folwark znajdują się w zachodniej części Poniszowic. Samochód można zaparkować w pobliżu kościoła, na wschód od parku.
Damian Dąbrowski,
Grudzień 2013 r.
