Powiat kędzierzyńsko-kozielski, gmina Polska Cerekiew
(nazwa niemiecka: Polnische Neukrich, po 1921r. do 1945r. Gross Neukirch, Kreis Cosel)
Rys historyczny i stan obecny:
Początki Polskiej Cerekwi sięgają najprawdopodobniej XIII wieku, jednak miejscowość po raz pierwszy została wymieniona dopiero w dokumencie z 1337 roku. W 1539 roku jako właściciela Polskiej Cerekwi wzmiankowano Jana Kotulińskiego zwanego Wrochen z Kotulina. Następnie miejscowość przeszła w ręce Bartłomieja von Donata, od którego w 1562 roku odkupił ją - wraz z Miłowicami i Sławikowem - Jerzy I von Oppersdorff (ur.1516r., zm.1577r.). Kolejnym właścicielem dóbr Polska Cerekiew został Jerzy II Maksymilian von Oppersdorff (ur.1550r., zm.1606r.), syn Jerzego I i Jadwigi z domu von Kalckreuth (zm.1580r.). Jerzy II von Oppersdorff otrzymał w spadku również państwo stanowe Głogówek. Zgromadził w swych rękach znaczne włości na Śląsku, a jego pozycję wśród miejscowej szlachty umacniały liczne funkcje pełnione w administracji cesarskiej, m.in. w latach 1591-1606 był starostą księstwa opolsko-raciborskiego. Po śmierci Jerzego II w 1606 roku państwem stanowym Polska Cerekiew początkowo zarządzała wdowa po nim Anna Maria z domu baronowa Poppel von Lobkowitz (zm.1617r.). Następnie na mocy porozumień rodzinnych dobra obejmujące państwo stanowe Głogówek otrzymał Jerzy III (ur.1588r., zm.1651r.), a Polska Cerekiew przypadła Fryderykowi (ur.1593r., zm.1636r.), młodszemu synowi Jerzego II. Po śmierci Fryderyka von Opersdorffa w 1636 roku jego synowie objęli w spadku dobra na Morawach, a Polska Cerekiew przypadła bratu zmarłego, wspomnianemu wyżej Jerzemu III. Pięć lat później rodzina Oppersdorffów sprzedała za 70 tysięcy talarów włości w Polskiej Cerekwi Melchiorowi Ferdynandowi von Gaschin (zm.1665r.), właścicielowi licznych majątków na Śląsku, obejmujących m.in. Olesno i Żyrową. Tajny radca cesarza Melchior Ferdynand von Gaschin w 1658 roku z dóbr Olesno, Żyrowa, Woźnice i Polska Cerekiew utworzył niepodzielną ordynację, którą miał posiadać najstarszy przedstawiciel rodu wyznania katolickiego. Spośród licznych rezydencji za swą siedzibę wybrał pałac w Polskiej Cerekwi, w którym zmarł w 1665 roku. Został pochowany w kaplicy św. Krzyża w kościele dominikanów w pobliskim Raciborzu. Zgodnie z testamentem posiadłości zmarłego bezpotomnie stryja odziedziczył bratanek Adam Franciszek Leopold von Gaschin (ur.1643r., zm.1719r.). Z kolei po śmierci Adama Franciszka w 1719 roku, w związku z brakiem testamentu, na mocy porozumienia rodzinnego o podziale majątku, dobra w Polskiej Cerekwi objął jego najstarszy syn Franciszek Karol von Gaschin (zm.1733r.). Franciszek Karol z małżeństwa z Teresą z domu von Guttensteyn nie pozostawił potomstwa i państwo cerekwickie w 1733 roku odziedziczył jego młodszy brat Jan Józef von Gaschin (ur.1681r., zm.1738r.). Zaledwie pięć lat później po bezpotomnej śmierci Jana Józefa dobra przeszły w ręce najmłodszego z synów Adama: Franciszka – Karola Ludwika von Gaschin (ur. 1691r., zm.1754r.), szambelana cesarsko-królewskiego. W 1754 roku majorat obejmujący Polską Cerekiew odziedziczył Antoni zwany Mocnym (ur.1726r., zm.1796r.), syn Karola Ludwika. W 1763 roku Antoni von Gaschin ufundował w kościele w Polskiej Cerekwi kaplicę pod wezwaniem swego patrona. Według źródła z 1783 roku właścicielem majątku w Polskiej Cerekwi był hrabia von Gaschin. W miejscowości wzmiankowano pałac, folwark, kościół, szkołę, 23 gospodarstwa kmiece, 28 gospodarstw zagrodników i chałupników. W sumie wioska w tym czasie liczyła 270 mieszkańców. Państwo stanowe Polska Cerekiew obejmowało 18 wsi i wchodziło w skład majoratu rodziny von Gaschin. Z małżeństwa z Józefą Udricki (zm.1807r.) Antoni von Gaschin nie doczekał się potomstwa i w 1796 roku majorat otrzymał w spadku jego młodszy brat Franciszek Jerzy Adam (ur.1727r., zm.1799r.). Następnie w 1799 roku po bezpotomnej śmierci Franciszka Jerzego włości przejął jego bratanek Franciszek Antoni (ur.1766r., zm.1827r.), syn Armanda von Gaschin (zm.1777r.) i Karoliny z domu Reiswitz von Kaderzin (zm.1812r.). Borykający się z licznymi problemami finansowymi Franciszek Antoni von Gaschin zmuszony był wyprzedać znaczną część rodowych posiadłości. W 1823 roku dobra obejmujące Polską Cerekiew nabył Georg Heinrich Ferdinand baron von Seherr-Thoss (ur.1787r., zm.1860r.), właściciel majątku Roztocznik (Olbersdorf) na Dolnym Śląsku. Ze źródła z 1830 roku wynika, iż majątek w Polskiej Cerekwi należał do Ferdinanda barona von Seherr-Thoss. W miejscowości znajdowały się m.in.: pałac, kościół, szkoła katolicka, 71 domów. Wioska liczyła 423 mieszkańców, w tym 17 ewangelików. Kolejny opis Polskiej Cerekwi pochodzi z 1845 roku. Właścicielem dóbr pozostawał baron von Seherr-Thoss. Liczba mieszkańców wzrosła do 587, w tym 4 ewangelików i 3 Żydów. W miejscowości wzmiankowano pałac, dwa folwarki, młyn wodny, kościół katolicki, szkołę katolicką, 76 domów. Na folwarkach hodowano m.in. 3588 owiec merynosów. Częścią Polskiej Cerekwi był folwark Mariehof liczący 3 zabudowania i 5 katolickich mieszkańców. W kolejnych latach liczba mieszkańców Polskiej Cerekwi w dalszym ciągu szybko rosła i wynosiła: w 1855r. – 793, a w 1861r. – 949, w tym 944 katolików i 5 ewangelików. Georg Heinrich Ferdinand von Seherr-Thoss, z małżeństwa z Julianną Marią z domu Moritz-Eichborn (zm.1840r.) doczekał się licznego potomstwa, w tym czterech synów. W chwili śmierci ojca w 1860 roku żyło jeszcze trzech synów: Albert (ur.1819r.), Heinrich Ferdinand Julius i Stanislaus (ur.1827r.). Ich najstarszy brat Hermann von Seherr-Thoss (ur.1818r.) zmarł dziesięć lat wcześniej. Z małżeństwa zawartego w 1843 roku z Eleonorą z domu Rudno-Rudzińską (ur.1827r., zm.1897r.) pozostawił dwóch małoletnich synów: Arthura (ur.1847r.) i Hermanna (ur.1850r., zm.1892r.). W 1860 roku sytuacja spadkowa rodziny von Seherr-Thoss z Polskiej Cerekwi była więc dosyć skomplikowana. W księgach adresowych z lat 1861-1872 jako właściciele majątku wymieniani byli dziedzice barona Ferdinanda von Seherr-Thoss. Następnie w 1876 i 1886 roku wzmiankowano braci von Seherr-Thoss. W 1886 roku dobra rycerskie Polska Cerekiew z folwarkiem Neuhof liczyły 279ha, w tym 239ha pól uprawnych, 30ha łąk, 10ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W majątku działała gorzelnia. Na folwarkach prowadzonych przez inspektora Flechtnera hodowano 34 konie, 133 sztuki bydła rogatego, w tym 62 krowy, 1020 owiec oraz 51 świń. Rodzina von Seherr-Thoss w 1884 roku sprzedała majątek Eligiuszowi Marii von Matuschka (ur.1834r., zm.1884r.), właścicielowi posiadłości w Biechowie koło Nysy. We wspomnianej wyżej księdze adresowej z 1886 roku popełniono błąd przypisując w dalszym ciągu dobra braciom von Seherr-Thoss. Z kolejnej księgi adresowej, wydanej w 1894 roku można dowiedzieć się, że posiadłość w Polskiej Cerekwi wraz z folwarkami Althof, Mariahof, Neuhof, Gniwow i (Millowitz) Warmenthal należała do porucznika Eberharda Marii Alojzego Piotra Leopolda hrabiego von Matuschka von Toppolczan (ur.1870r.), syna Eligiusza Marii i Pani Jadwigi z domu von Maubeuge (ur.1846r.). Generalnym pełnomocnikiem do spraw majątku była matka właściciela. Włości miały powierzchnię 684ha, w tym 526ha pól uprawnych, 75ha łąk, 67ha pastwisk, 16ha dróg, podwórzy gospodarczych, ogrodu i innych użytków. Folwarkami zajmowali się dwaj inspektorzy: Wagner i Hübner. Eberhard hrabia von Matuschka wraz z żoną Elżbietą z domu hrabianką von Hohenau, zamieszkali w rezydencji w Polskiej Cerekwi, przebudowanej około 1894 roku. Na świat w tej miejscowości przyszła dwójka ich dzieci: Hans Eberhard (ur.1898r.) i Maria Lora (ur.1900r.). Rotmistrz Eberhard hrabia von Matuschka baron von Toppolczan und Spaetgen wzmiankowany był po raz ostatni w księdze adresowej z 1917 roku, według której majątek w Polskiej Cerekwi liczył 706,2ha, w tym 611,6ha pól uprawnych, 44,7ha łąk, 0,7ha pastwisk, 14,3ha lasów, 2,8ha stawów, 14,2ha parku i ogrodu, 17,9ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W 1921 roku właścicielem posiadłości był już porucznik Hans Eberhard hrabia von Matuschka baron von Toppolczan und Spaetgen. W kolejnych latach powierzchnia włości uległa jedynie niewielkiemu zmniejszeniu i w 1930 roku wynosiła 700ha, w tym 600ha pól uprawnych, 40ha łąk, 10ha pastwisk, 15ha lasów, 1ha stawów, 15ha parku i ogrodu, 19ha dróg i podwórzy gospodarczych. Posiadłość należała do Hansa Eberharda von Matuschka przynajmniej do 1937 roku. W księdze adresowej z tego roku został on wymieniony jako właściciel majątku liczącego 625ha, w tym 460ha pól uprawnych, 35ha łąk, 10ha pastwisk, 15ha lasów, 1ha stawów, 15ha parku i ogrodu, 19ha dróg, podwórzy gospodarczych innych użytków. Po zakończeniu drugiej wojny światowej dobra przejęło państwo polskie. Zniszczony w 1945 roku pałac nie był użytkowany, wykorzystywano natomiast pofolwarczne zabudowania mieszkalne.
Pałac
Późnorenesansowa rezydencja została wzniesiona dla Fryderyka von Oppersdorff około 1617 roku, z wykorzystaniem murów gotyckiej siedziby rycerskiej. Pałac został znacznie przebudowany w 1894 r. na zlecenie Eberharda von Matuschka. Rezydencja została uszkodzona w wyniku ostrzału i spalona w końcowej fazie działań wojennych w 1945 roku. Na zdjęciu wykonanym około 1962-1963 roku i zamieszczonym w Katalogu Zabytków Sztuki, widać pałac pozbawiony dachów, stropów, z zawaloną górną partią południowej wieży. W kolejnych latach nie podjęto odbudowy zabytku, jedynie zabezpieczono go w formie trwałej ruiny, m.in. odbudowano mury uszkodzonej wieży, zamurowano otwory okienne i drzwiowe. Losy zaniedbanego pałacu odmieniły się dopiero w XXI wieku za sprawą właściciela – gminy Polska Cerekiew. Na terenie ruin kilka lat temu rozpoczęto organizację cyklicznych imprez kulturalnych tzw. koncertów floriańskich. Władze samorządowej podjęły również działania zmierzające do uzyskania dotacji na rzecz pełnej restauracji zabytku. Na początku 2013 roku rozpoczęto pierwszy etap odbudowy pałacu. Do września 2014 roku przewidziane w nim prace praktycznie zostały zakończone. Kosztem ponad 7 milionów złotych wyremontowano parter, wstawiono drzwi i okna, a pozostałe kondygnacje oddano w stanie surowym zamkniętym. W przyszłości w zabytku ma znajdować się m.in. Urząd Gminy, sala koncertowa, biblioteka i hotel.
Początek prac na zewnątrz pałacu. Zdjęcia z lipca 2013 roku
Pałac murowany z cegły, o elewacjach pierwotnie potynkowanych, pokrytych dekoracją sgraffitową. Rezydencja składa się z czterech prostokątnych skrzydeł rozłożonych wokół niewielkiego wewnętrznego dziedzińca. W trakcie prowadzonych ostatnio prac przy odbudowie zabytku na dziedzińcu wzniesiono parterowy krużganek. Skrzydła podpiwniczone, pierwotnie trzykondygnacyjne, z niezagospodarowanym poddaszem, nakryte dachem mansardowym. W latach 2013-2014 do pałacu dobudowano lukarny, by lepiej doświetlić pomieszczenia czwartej kondygnacji urządzonej na poddaszu. Pałac nakryto wysokim dachem dwuspadowym wykonanym z dachówki, a nad wieżami umieszczono nowe hełmy. W skrzydle wschodnim odbudowano ganek zwieńczony tarasem. W części pomieszczeń parteru odtworzono sklepiania kolebkowe z lunetami, większość sal pałacu nakryto jednak nowoczesnymi żelbetowymi stropami. Zlikwidowano klatki schodowe mieszczące się pierwotnie w dwóch wieżach i w skrzydle południowym wzniesiono nową główną klatkę schodową, rozpiętą wokół szybu windy. Dodatkowa klatka schodowa znajdowała się będzie w skrzydle północnym. Prawdziwą ozdobą pałacu jest odnowiony portal głównego wejścia mieszczący się w skrzydle zachodnim.
Galeria prezentująca stan pałacu we wrześniu 2014r.
Do pałacu przylega niewielki park, skromna pozostałość po dawnym kilkunastohektarowym założeniu. Obecnie w miejscu dawnego parku przebiega m.in. trasa krajowa nr 45 z Opola do Raciborza. Na zachód od rezydencji położone są pofolwarczne zabudowana mieszkalne z interesującym budynkiem bramnym.
Zabytki w Polskiej Cerekwi
Do rejestru zabytków w Polskiej Cerekwi wpisano kościół parafialny p.w. Wniebowzięcia NMP, 1617r., 1763r. (nr rej.: 126/54 z 8.09.1954r., wypis z księgi rejestru); zespół zamkowy, XVII, XIX w.: ruinę zamku (nr rej.: 686/63 z 16.10.1963r.) i park (nr rej.: 177/88 z 14.07.1988r.).
Informacje praktyczne i dojazd:
Dojazd komunikacją publiczną do Polskiej Cerekwi zapewniają autobusy PKS kursujące m.in. z Kędzierzyna-Koźla. Do Kędzierzyna można dotrzeć np. pociągiem relacji Gliwice - Opole, następnie spod dworca kolejowego trzeba dojechać autobusem miejskim nr. 1,2,13 na dworzec PKS znajdujący się w Koźlu. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic DK408 w kierunku Kędzierzyna-Koźla, a następnie skierować się do Bierawy i kontynuować jazdę drogami lokalnymi przez Cisek, Sukowice, Zakrzów. W jedną stronę około 50 km. Samochód można zaparkować przy Urzędzie Gminy, bądź na jednym z parkingów przy sklepach znajdujących się w pobliżu pałacu.
Damian Dąbrowski,
styczeń 2009 r., aktualizacja zdjęć i tekstu wrzesień 2014 roku.