Dzielnica Piekar Śląskich
(nazwa niemiecka: Koslowagora, Kreis Beuthen, od 1886 Kreis Tarnowitz)
Rys historyczny i stan obecny:
Pierwsze informacje o Kozłowej Górze pochodzą z połowy XV wieku. W dokumentach księcia oleśnickiego i kozielskiego Konrada IX Czarnego (ur.1415/1420r., zm.1471r.) wystawionych w 1460 i 1466 roku świadkiem był Mikulass Kozlowsky, zapewne właściciel Kozłowej Góry. Jak podaje Roman Sękowski w „Herbarzu szlachty śląskiej” Kozłowscy herbu Ostoja wywodzili się właśnie z Kozłowej Góry. Wioska pod koniec XV wieku przeszła na własność Jana z Bielczowicz występującego w dokumencie z 1498 roku. W 1524 roku Jan Bielczowski został starostą bytomskim. Zmarł on pomiędzy 1532 a 1539 rokiem. Brak informacji źródłowych nie pozwala mieć pewności czy chodzi o tę samą osobę. W szesnastym stuleciu właścicielem Kozłowej Góry był również N. Teschowski, małżonek córki Lamberta von Kochtitzki. W 1783 roku właścicielem dóbr rycerskich był Pan von Schalota. W tym czasie w Kozłowej Górze znajdował się pański folwark, 9 gospodarstw rolników i 18 gospodarstw zagrodników. W sumie wioska liczyła zaledwie 107 mieszkańców. Na przełomie XVIII i XIX wieku Kozłowa Góra należała do Jana von Schalscha. W 1828 roku major Wuntsch, zięć Jana von Schalscha, sprzedał majątek Karolowi Łazarzowi hrabiemu Henckel von Donnersmarck (ur. 1772r., zm.1864r.) z linii tarnogórsko-świerklanieckiej. W 1830 roku w Kozłowej Górze wzmiankowano folwark, 34 domy i młyn. Wioskę zamieszkiwało 280 osób, w tym 276 wyznania katolickiego i 4 Żydów. Miejscowość szybko się rozwijała. Piętnaście lat później liczyła już 421 mieszkańców, w tym 3 ewangelików i 5 Żydów. Katolicy należeli do kościoła w Radzionkowie. W Kozłowej Górze w 1845 roku znajdował się folwark, 45 domów i młyn. Na folwarku hodowano m.in. 685 owiec merynosów i 120 sztuk bydła. Po śmierci ojca w 1864 roku posiadłość w Kozłowej Górze otrzymał w spadku hrabia Guido Henckel von Donnersmarck (ur. 1830r., zm.1916r.). Majątek często był oddawany w dzierżawę. W 1872 roku dzierżawcą był Pan Jänisch ze Świerklańca (in Neudeck). W 1886 roku włości wchodziły w skład bytomsko-tarnogórsko-świerklanieckiego państwa stanowego (Herrschaft Beuthen-Tarnowitz-Neudeck). Dobra rycerskie w Kozłowej Górze liczyły w tym czasie 301ha, w tym 210ha pól uprawnych, 47ha łąk, 2ha pastwisk, 30ha lasów, 12ha dróg i podwórzy gospodarczych. Na folwarku hodowano 22 konie, 86 sztuk bydła rogatego, w tym 7 krów. Gospodarstwo prowadził inspektor Hohlfeldt ze Świerklańca (in Neudeck). Następnie majątek wchodził w skład należącego do księcia Guido von Donnersmarcka fideikomisu Żyglinek (Fideikommissherschaft Klein-Zyglin). W 1912 roku powierzchnia dóbr rycerskich w Kozłowej Górze wynosiła 312ha, w tym 206ha pól uprawnych, 46ha łąk, 30ha lasów, 20ha podwórzy gospodarczych, 10ha dróg. Dla porównania całkowita powierzchnia gruntów należących do księcia Guido von Donnersmarcka w tym czasie to 22258ha. Książę zmarł w 1916 roku, a posiadłości odziedziczył jego syn z drugiego małżeństwa z Katarzyną Slepcow - Guidotto (ur.1888r., zm.1959r.). Był on ostatnim prywatnym właścicielem majątku w Kozłowej Górze. W 1926 roku posiadłość liczyła 320ha, w tym 210ha pól uprawnych, 46ha łąk, 30ha lasów, 20ha podwórzy gospodarczych, 14ha dróg. Po zakończeniu drugiej wojny światowej wraz z innymi śląskimi dobrami rodziny Henckel von Donnersmarck została przejęta przez państwo polskie. Większość gruntów przekazano Zakładom Sadowniczym ze Świerklańca, a zabudowania folwarczne zostały podzielone pomiędzy Zakład Tuczu i Zakłady Drobiarskie. Po likwidacji państwowych zakładów część zabudowań została wyburzona, część jest użytkowana przez prywatnych właścicieli. Park otaczający nieistniejącą rezydencję należy do władz samorządowych.
Pałac
Źródła z 1783, 1830 i 1845 roku wspominają o folwarku w Kozłowej Górze, milczą jednak na temat rezydencji w tej miejscowości. Być może w wiosce znajdował się jedynie skromny budynek zarządców majątku. W latach 1870-1875 prawdopodobnie z wykorzystaniem murów wspomnianego starszego budynku hrabia Guido Henckel von Donnersmarck wybudował pałac. Po śmierci męża mieszkała w nim Katarzyna Slepcowa (zm.1929r.), druga małżonka hrabiego Guidona. Następnie rezydencja należała do ich syna. W czasie drugiej wojny światowej w budynku działał szpital wojskowy. W końcowej fazie działań wojennych, po zajęciu Kozłowej Góry przez Armię Czerwoną pałac spłonął w niejasnych okolicznościach. W czasach Polski Ludowej mieszkańcy miejscowości rozebrali ruiny budynku w celu uzyskania materiałów budowlanych. Dzięki przedwojennym zdjęciom zamieszczonym w książce Pana Arkadiusza Kuzio-Podruckiego „Zamki i pałace Donnersmarcków”, Radzionków 2011 (trzecie wydanie) możemy przynajmniej częściowo opisać wygląd nieistniejącego pałacu. Rezydencja była murowana z kamienia i cegły, potynkowana, założona na planie prostokąta, trzykondygnacyjna, z użytkowym poddaszem, nakryta płaskim dachem. Fasada była siedmioosiowa, z centralnym trzyosiowym ryzalitem. Przyziemie budynku ozdabiało boniowanie. Pomiędzy kondygnacjami znajdowały się gzymsy kordonowe. Okna pierwszej i drugiej kondygnacji były prostokątne, okna ostatniej kondygnacji zamknięte były półkoliście. Nad oknami znajdowały się proste odcinkowe gzymsy nadokienne. Jedna z bocznych elewacji posiadała parterowy ganek.
Dziś śladami po rezydencji Donnersmarcków w Kozłowej Górze są park, dawna lodownia oraz zabudowania folwarczne, w których funkcjonuje restauracja. Na południe od parku (przy ulicy Powstańców Śląskich) znajduje się niewielka kaplica pod budowę której teren podarował hrabia Guido Henckel von Donnersmarck.
Zabytki w Piekarach Śląskich Kozłowej Górze
Do rejestru zabytków w nie wpisano żadnego obiektu w dzielnicy Kozłowa Góra.
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Kozłowej Góry zapewniają autobusy KZK GOP linii 5 (Katowice – Tarnowskie Góry), 192 (Bytom – Tarnowskie Góry), 700 (Wojkowice – Bytom) i 780 (Szarlej – Stare Tarnowice). Najczęściej (co 30 minut) kursują autobusy linii nr 5. Z autobusu najlepiej wysiąść na przystanku o nazwie Kozłowa Góra, znajduje się on przy ulicy Tarnogórskiej, od której odchodzi ulica Zamkowa, prowadząca do parku. Do Tarnowskich Gór z Gliwic można dotrzeć autobusami KZK GOP linii nr 80 i 112. Dojazd komunikacją publiczną do Katowic umożliwiają zarówno autobusy jak i pociągi. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A1 w kierunku lotniska Pyrzowice do węzła Piekary Śląskie, następnie przejechać przez DK911 i kontynuować jazdę ulicą Bytomską, która w dzielnicy Kozłowa Góra zmienia nazwę na ulicę Tarnogórską. Na północnym krańcu Kozłowej Góry z ulicy Tarnogórskiej należy skręcić w lewo w ulicę Zamkową. Odległość: z Gliwic w jedną stronę około 35km. Samochód można zostawić na poboczu ulicy Zamkowej, w bezpośrednim sąsiedztwie parku.
Damian Dąbrowski,
Marzec 2014 r.
