Powiat dzierżoniowski, gmina Niemcza
(nazwa niemiecka: Bad Dirsdorf, Kreis Nimptsch)
Rys historyczny i stan obecny:
Miejscowość wzmiankowana w 1247 roku jako Prerechim, występowała także w źródłach pod nazwą Prerecim, Prerechym, Prerechino. Z kolei w 1371 roku zastosowano wobec wioski po raz pierwszy określenie Dirsdorf. Następnie w dokumentach używano także formy Diersdorf i Dirschdorf. Już w średniowieczu Przerzeczyn podzielony był przynajmniej na dwie części, należące do rodów von Niemitz i von Pfeil.
Dział rodu von Niemitz
W połowie XIV wieku bracia Otto, Reinczko i Mikołaj von Glaubitz wzięli w zastaw dobra w Przerzeczynie. Następnie część Przerzeczyna przeszła na własność wspomnianych Glaubitzów, od których odkupił ją ich szwagier Otto senior von Niemitz, znany z dokumentów z lat 1350-1362. Majątek odziedziczyli po nim synowie Otto junior, Henryk, Pakosz, Jan i Eberhard. W 1417 roku jako właściciela Przerzeczyna wzmiankowano Tomasza von Niemitz, być może wnuka Otto seniora (zm. po 1362r.). W 1566r. zmarł Urban von Niemitz zu Dirsdorf (z Przerzeczyna), małżonek Elisabeth z domu Kitschke von Gaumitz (zm. 1552r.). Część miejscowości pozostawała w rękach rodu von Niemitz jeszcze w drugiej połowie XVII wieku, kiedy to w dokumentach występuje Joachim von Niemitz (zm.1669r.), właściciel Przerzeczyna, Koźmic i Karczowic, członek rady księstwa legnickiego oraz starosta okręgów sądowych Strzelin i Niemcza. W nieznanych okolicznościach dział Niemitzów został przejęty przez rodzinę von Pfeil, która połączyła w swych rękach całą miejscowość. Stało się to zapewne na przełomie XVII i XVIII wieku.
Dział rodu von Pfeil
Część miejscowości należała do komesa Dirsko (Dzieżko) I, znanego z dokumentów z lat 1222-1241 palatyna wrocławskiego, kasztelana Barda i Przerzeczyna. Według rodziny von Pfeil, komes Dzieżko był protoplastą ich rodu. Na marginesie warto zauważyć, iż niektóre nowsze źródła (np. niemieckie księgi adresowe z lat 1905-1937) podają jednak, że Przerzeczyn Dolny znalazł się w rękach von Pfeilów dopiero w 1593 roku, a Przerzeczyn Górny w 1723 roku. Kolejna wiadomość o właścicielu Przerzeczyna pochodzi z 1293 roku kiedy to Dirsko II von Dirsdorf, pełnił funkcję kasztelana siewierskiego. Następnie w dokumentach klasztoru kamienieckiego występuje Hincze z Przerzeczyna zwany „Pheil” (zm. po 1407r.). W 1496 roku odnotowany został Jan z Przerzeczyna (Dirsdorf). Na początku XVI wieku dział w miejscowości należał do N. von Pfeila z Ligoty Małej, a następnie jego wnuka Henryka i prawnuka Jana Henryka. Jan Henryk von Pfeil z dwóch małżeństw z N. von Brauchitsch i następnie N. von Niemitz z Wilkowa Wielkiego miał siedmioro dzieci. Dobra w Przerzeczynie otrzymał w spadku po nim trzeci z synów – Joachim Fryderyk von Pfeil. W 1715 roku zmarł Johann Friedrich von Pfeil (ur.1651r.), właściciel majątków Przerzeczyn, Ligota Mała, Mieczniki i Kluczowa. W 1751 roku Karl Friedrich von Pfeil z Przerzeczyna, nabył dobra w pobliskim Wilkowie Wielkim. W ostatnim ćwierćwieczu osiemnastego stulecia Przerzeczyn wchodził już w skład dóbr należących do Friedricha Ludwiga von Pfeil (ur.1741r., zm.1821r.). Według opisu z 1783 roku wioska dzieliła się na dwie części: Przerzeczyn Dolny i Górny. Właścicielem obydwu działów był Pan Friedrich Ludwig von Pfeil. W Przerzeczynie Górnym znajdował się folwark, ewangelicki kościół, probostwo, szkoła, 5 gospodarstw kmiecych, 24 zagrodnicze, 14 chałupniczych. Wioska liczyła 311 mieszkańców. W Przerzeczynie Dolnym wzmiankowano folwark, 15 gospodarstw zagrodniczych, 11 chałupniczych i 222 mieszkańców. Po śmierci Friedricha Ludwiga von Pfeil nastąpił ponowny podział dóbr. Przerzeczyn Dolny objął jego syn Friedrich August Rudolf (ur.1785r., zm.1830r.), a Przerzeczyn Górny - Friedrich Ludwig Karl von Pfeil (ur.1780r., zm.1857r.).
Przerzeczyn Górny (Ober Dirsdorf)
W 1830 roku majątek w Przerzeczynie Górnym należał do Friedricha Ludwiga Karla hrabiego Pfeil auf Ellguth. W miejscowości znajdował się pałac z folwarkiem, 51 domów, wolne sołectwo, ewangelicki kościół, ewangelicka szkoła, gorzelnia, cegielnia i wiatrak. Osadę zamieszkiwało 376 osób, z tego zaledwie 13 wyznania katolickiego. Katolicy przynależeli do parafii w Niemczy. W 1845 roku właścicielem dóbr pozostawał Friedrich Ludwig Karl hrabia Pfeil. W Przerzeczynie Górnym wzmiankowano pałac z folwarkiem, wolne sołectwo, 65 domostw, 468 mieszkańców (w tym 32 katolików), ewangelicki kościół parafialny, ewangelicką szkołę, dwa młyny wodne, wiatrak, gorzelnię, cegielnię. Na folwarku hodowano m.in. 1154 owce merynosy. Po śmierci Friedrich Ludwig Karl w 1857 roku majątek w Przerzeczynie Górnym objął Friedrich Fabian hrabia von Pfeil und Klein Ellguth (ur.1804r., zm.1884r.) z Wilczyc koło Wrocławia. Przed śmiercią w 1884 roku Friedrich Fabian utworzył dwa fideikomisy. Pierwszym ordynatem Górnego Przerzeczyna został jego najstarszy syn Friedrich Fabian Leopold (ur.1848r., zm.1891), a majorat Wilczyce otrzymał drugi z synów – Friedrich Wilhelm Adalbert (ur.1849r., zm.1910r.). Według księgi adresowej z 1886 roku właścicielem majątku w Przerzeczynie Górnym był rotmistrz Friedrich hrabia von Pfeil. Posiadłość liczyła 270ha, w tym 182ha pól uprawnych, 21ha łąk, 59ha lasów, 4ha stawów, 4ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Na folwarku hodowano 19 koni, 650 owiec, 14 świń, 60 sztuk bydła rogatego, w tym 57 krów. W 1891 roku po śmierci brata dobra objął trzeci z synów Friedricha Fabiana (zm.1884r.) – Friedrich Fabian Ludwig (ur.1852r.), II ordynat Górnego Przerzeczyna. Funkcję generalnego pełnomocnika do spraw majątku pełnił Friedrich Wilhelm Adalbert z Wilczyc. W 1905 roku posiadłość liczyła 270ha, w tym 178ha pól uprawnych, 21ha łąk, 58ha lasów, 4ha stawów, 9ha dróg, podwórzy i innych użytków. Friedrich Fabian Ludwig von Pfeil zmarł pomiędzy 1912 a 1917 rokiem. Nie pozostawił potomków i III ordynatem majoratu Przerzeczyn Górny został jego bratanek Friedrich Wilhelm Fabian Karl (ur.1888r., zm.1946r.). W 1921 roku powierzchnia dóbr w Przerzeczynie Górnym wynosiła 323,75ha, w tym 220ha pól uprawnych, 24,25ha łąk, 62,5ha lasów, 4,25ha stawów, 12,75ha parku, ogrodu, dróg i podwórzy gospodarczych. Friedrich Wilhelm von Pfeil und Klein Ellguth jako właściciel majątku wymieniony został również w księdze adresowej z 1937 roku. W tym czasie włości liczyły 328,36ha: 207,84ha pól uprawnych, 24,84ha łąk, 63,34ha lasów, 4,41ha stawów, 7,97ha parku i ogrodu, 19,96ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W rękach Friedricha Wilhelma dobra pozostały do końca drugiej wojny światowej. W końcowej fazie działań zbrojnych właściciel majoratu Przerzeczyn Górny trafił do niewoli radzieckiej. Zmarł w Karelii w 1946 roku. Jego majątek przejęło państwo polskie. W pałacu w Przerzeczynie Górnym urządzono dom dziecka. Rezydencja spłonęła w 1959 roku. Nie podjęto próby odbudowy budynku. Ruina w kolejnych dekadach została rozebrana i dzisiaj trudno znaleźć ślady po niej. Zabudowania gospodarcze folwarku znalazły się po 1945 roku w gestii Państwowego Ośrodka Hodowli Zarodowej z siedzibą w Przerzeczynie Dolnym. Po upadku przedsiębiorstwa podlegały Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa, a następnie Agencji Nieruchomości Rolnej. Nieużytkowane budynki sukcesywnie były wyburzane, m.in. w 2003 roku rozebrano czterokondygnacyjny barokowy spichlerz. Obecnie po majątku pozostała pusta przestrzeń na południe i zachód od ulicy Batalionów Chłopskich. Skalę zniszczeń najlepiej widać kiedy porówna się mapę z przed 1945 roku ze współczesnym zdjęciem satelitarnym miejscowości.
Pałac w Górnym Przerzeczynie
Wygląd nieistniejącej rezydencji możemy opisać dzięki widokówkom znajdującym się m.in. na portalu http://dolny-slask.org.pl
Pałac został ufundowany w miejscu starszej siedziby przez Friedricha Fabiana hrabiego von Pfeil und Klein Ellguth (ur.1804r., zm.1884r.) około 1860 roku. Kolejni właściciele pałacu dokonali jeszcze kilku przebudów. Przed 1945 rokiem rezydencja była budynkiem murowanym, potynkowanym, założonym na planie prostokąta, dwukondygnacyjnym, nakrytym dachem czterospadowym o niewielkim nachyleniu połaci. Fasada (elewacja zachodnia) posiadała dziewięć osi. W centralnej części pałacu znajdował się trzyosiowy ryzalit mieszczący główne wejście. Ryzalit wieńczył trójkątny przyczółek. Co zaskakujące elewacja ogrodowa (wschodnia) była siedmioosiowa, także z centralnym ryzalitem. Umieszczone w nim dodatkowe wejście do budynku poprzedzał kolumnowo-filarowy portyk. Elewacje pałacu były bogato zdobione detalem architektonicznym, zastosowano zarówno boniowanie, jak i wydatne gzymsy: kostkowy wieńczący i gzyms kordonowy między kondygnacjami. Okna przyziemia posiadały proste opaski, okna drugiej kondygnacji akcentowały ozdobne nadokienniki. Przed frontem pałacu znajdował się gazon.
Źródło: http://dolny-slask.org.pl/862998,foto.html?idEntity=510908 (dostęp: 29.06.2015 roku)
Źródło: http://dolny-slask.org.pl/862991,foto.html?idEntity=510908 (dostęp: 29.06.2015 roku)
Przerzeczyn Dolny (Nieder Dirsdorf)
W 1830 roku włości w Przerzeczynie Dolnym posiadał Friedrich August Rudolf hrabia von Pfeil (ur.1785r., zm.1830r.), syn Friedricha Ludwiga (zm.1821r.) . W wiosce wzmiankowano pałac z pięknym ogrodem, folwark, 39 domów, gorzelnię i wiatrak. Miejscowość liczyła 286 mieszkańców, w tym 22 katolików. Kościół i szkoła ewangelicka znajdowała się w Przerzeczynie Górnym. Katolicy posiadali kościół w Niemczy. W 1845 roku właścicielką majątku była wdowa po Friedrichu Auguście Pani Antoinette hrabina von Pfeil, z domu hrabianka von Magnis (ur.1792r., zm.1846r.). W Przerzeczynie Dolnym znajdował się pałac z parkiem, folwark, 48 domów, gorzelnia. Wioskę zamieszkiwało 351 osób, w tym 50 wyznania katolickiego. Na folwarku hodowano m.in. 880 owiec merynosów. Ważną gałęzią gospodarstwa było sadownictwo. W Przerzeczynie Dolnym działało także uzdrowisko. Już w 1802 roku obudowano źródło wody siarczanowej i wzniesiono niewielki drewniany domek do kąpieli leczniczych. W 1825 roku wybudowano w Przerzeczynie dom zdrojowy, a piętnaście lat później obiekt rozbudowano. W księgach adresowych z lat 1856-1876 jako właściciela majątku wzmiankowano porucznika Traugott hrabiego von Pfeil. W 1886 roku właścicielem dóbr Przerzeczyn Dolny był Markus hrabia von Pfeil. Majątek liczył 262ha, w tym 180ha pól uprawnych, 14ha łąk, 60ha lasów, 8ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Na folwarku hodowano 21 koni, 600 owiec, 14 świń, 50 sztuk bydła rogatego, w tym 28 krów. W 1894 roku Markus von Pfeil oddał posiadłość w dzierżawę starszemu ziemskiemu L.M. Vietorowi z Nowej Wsi Niemczańskiej (auf Neudorf). W 1902 roku właścicielem dóbr rycerskich Przerzeczyn Dolny był Hans Friedrich Gustav Günther hrabia von Pfeil und Klein-Ellguth (ur.1863r., zm.1939r.) z Krzyżowic (auf Kreisewitz). W 1905 roku powierzchnia majątku wynosiła 262ha, w tym 180ha pól uprawnych, 14ha łąk, 60ha lasów, 8ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Na początku lat dwudziestych ubiegłego stulecia Hans Friedrich Gustav Günther hrabia von Pfeil und Klein-Ellguth, właściciel posiadłości Krzyżowice przekazał majątek w Przerzeczynie Dolnym młodszemu bratu Friedrichowi Benno Erykowi (ur.1874r.). Nowy właściciel włości zmarł już w 1924 roku i dobra w spadku otrzymał jego najstarszy syn Ewald Friedrich Hermann Hugo (ur.1909r.). Funkcję opiekunki i generalnego pełnomocnika niepełnoletniego syna pełniła matka, Pani Eva z domu baronówna von Salza und Lichtenau (ur.1887r., zm.1972r.). Po śmierci Ewalda Friedricha w 1936 roku dobra przeszły na jego młodszego brata Sigurda Friedricha Augusta Wilhelma (ur.1922r.). Według księgi adresowej z 1937 roku wobec małoletniości kolejnego syna wdowa Eva hrabina von Pfeil und Klein Ellguth z domu baronówna von Salza und Lichtenau po raz kolejny była opiekunem majątku. Funkcję generalnego pełnomocnika i inspektora pełnił Adalbert Wrba. W tym czasie włości liczyły 247,27ha: 170,59ha pól uprawnych, 11ha pastwisk, 59,84ha lasów, 5,84ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Po zakończeniu drugiej wojny światowej majątek Przerzeczyn Dolny podobnie jak i Górny przejęło państwo polskie. Posiadłość w Przerzeczynie Dolnym oddano w zarząd Państwowemu Ośrodkowi Hodowli Zarodowej. Jeszcze w 1990 roku w dworze funkcjonowało przedszkole i biura przedsiębiorstwa. W kolejnych latach zabudowania przejęła Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa, a następnie Agencja Nieruchomości Rolnych. Obecnie dwór jest własnością prywatną. Nieużytkowany zabytek można zobaczyć z zewnątrz.
Dwór w Przerzeczynie Dolnym
Rezydencja w Dolnym Przerzeczynie została wzniesiona w 1609 roku. Fotografia znaleziona na stronie internetowej http://dolny-slask.org.pl pozwala nieco opisać wygląd nieistniejącego budynku. Murowany dwukondygnacyjny pałac, nakryty był dachami dwuspadowymi z powiekami. Rezydencja posiadała przynajmniej dwa skrzydła. W jednym ze skrzydeł znajdowały się kwadratowe wieże. Budynek posiadał wydatny gzyms między kondygnacjami, okna ozdabiały opaski. Pierwotna siedziba szlachecka w Przerzeczynie Dolnym została rozebrana na początku XX wieku na zlecenie ówczesnego właściciela majątku Hansa Friedricha Gustava Günthera hrabiego von Pfeil und Klein-Ellguth (ur.1863r., zm.1939r.) z Krzyżowic. W jej miejscu około 1906 roku wzniesiono istniejący do dziś pałac w charakterze willi.
Źródło: http://dolny-slask.org.pl/863125,foto.html?idEntity=510963 (dostęp: 29.06.2015r.)
Istniejący do dziś pałac z początku XX wieku to obiekt murowany z cegły, potynkowany, założony na planie zbliżonym do prostokąta, o bryle urozmaiconej przez liczne ryzality. Budynek podpiwniczony, dwu- i trzykondygnacyjny, nakryty wysokim dachem wielospadowym. Wejście do pałacu poprzedza niewielki portyk kolumnowy podtrzymujący balkon. Dominantą obiektu jest kwadratowa wieża, częściowo wtopiona w bryłę rezydencji. W wieżę wmurowano tablicę pochodzącą zapewne z wcześniejszej siedziby z kartuszem rodu von Pfeil i datą „1609”.
Poniżej widokówka przedstawiająca pałace w Przerzeczynie Dolnym i Górnym przed 1945 rokiem
Źródło: http://dolny-slask.org.pl/3694285,foto.html?idEntity=510963 (dostęp: 29.06.2015 roku)
Zabytki w Przerzeczynie-Zdroju
Do rejestru zabytków w Przerzeczynie-Zdroju wpisano kościół pomocniczy p.w. MB Królowej Polski, z XIV-XVIII w. (nr rej.: A/1689/892 z 30.06.1961r.); kaplicę z XVIII w. (nr rej.: A/4480//893 z 30.06.1961r., obecnie wozownia, ul. Zdrojowa); zespół pałacowy, XVII-XIX w.: pałac, 1896r. (nr rej.: A/4481/902/WŁ z 25.06.1982r.), park, XVII w., 1 poł. XIX w. (nr rej.: A/4482901/WŁ z 25.06.1982r.). Ponadto w ewidencji zabytków znalazły się m.in.: trzy mauzolea na cmentarzu przykościelnym; stodoła, spichlerz, brama i mur w zespole pałacowym; sanatorium „B” (ul. Zdrojowa 29); Zakład Przyrodoleczniczy (ul. Zdrojowa 31); willa (ul. Niemczańska 5); dworzec kolejowy (ul. Niemczańska 1).
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Przerzeczyna-Zdroju zapewniają autobusy PKS kursujące z Kłodzka, Wrocławia i Ząbkowic Śląskich oraz autokary prywatnego przewoźnika (P.W. Beskid) kursujące z Nowej Rudy i Wrocławia. Ze względu na możliwość znalezienia przesiadki polecam dojazd przez Wrocław. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Brzezimierz, następnie DK396 do Strzelina i dalej DK39 do Łagiewnik. W Łagiewnikach należy skręcić w lewo na drogę nr 8 w kierunku Kłodzka (ul. Kłodzka). Trasa E67 (DK 8) prowadzi przez Przerzeczyn-Zdrój (jako ul. Niemczańska), przy czym większość zabudowań położona jest na wschód od niej. W samym Przerzeczynie-Zdroju z DK 8 należy skręcić w ul. Zdrojową. W pewnym uproszczeniu tereny znajdujące się na północ od ulicy Zdrojowej to dawny Przerzeczyn Dolny, a na południe od tej drogi prowadzącej do kościoła znajdował się Przerzeczyn Górny.
Przedwojenna mapa Przerzeczyna-Zdroju za stroną http://www.zamki.pl/?dzial=mapa
Zachowany pałac z parkiem położony jest przy ulicy Zdrojowej (nr15). Rozebrana rezydencja (Przerzeczyn Górny) położona była przy dzisiejszej ulicy Batalionów Chłopskich. Obecnie z zespołu pałacowo-folwarcznego pozostał w zasadzie zaniedbany park. Samochód można zaparkować w okolicach kościoła przy ul. Zdrojowej. Odległość: w jedną stronę z Gliwic około 185km, z Wrocławia niecałe 60km.
Damian Dąbrowski,
Czerwiec 2015r.