Powiat legnicki, miasto i gmina
(nazwa niemiecka: Parchwitz, Kreis Liegnitz)
Rys historyczny i stan obecny:
Prochowice wzmiankowano w 1217 roku pod nazwą Parchovici. W tym czasie istniał już gród i osada służebna. W 1259 roku Prochowice należały do palatyna legnickiego Iko von Parchwitz. Jego syn Miron von Parchwitz w 1280 roku był również palatynem legnickim, a w 1292 roku kasztelanem zamku wrocławskiego. W 1280 bądź w 1293 roku Prochowice otrzymały prawa miejskie, potwierdzone w 1374 roku. W 1317 roku w miejscowości wzmiankowano zamek, zapewne wzniesiony w miejscu wcześniejszego grodu nad Kaczawą. W 1383 roku Peter von Parchwitz sprzedał dobra prochowickie książętom legnickim: Rupertowi (ur.1340-47r., zm.1409r.), Wacławowi (ur.1348r., zm.1419r.), biskupowi wrocławskiemu i Henrykowi (ur.1350-58r., zm.1398r.), kanonikowi w kolegiacie św. Krzyża i dziekanowi w kapitule katedralnej we Wrocławiu. W 1400 roku książęta Rupert i Wacław przekazali włości wraz z zamkiem w lenno rycerzowi Ottonowi von Zedlitzowi Starszemu, który w 1422 roku dokonał znaczącej przebudowy warowni. W rękach von Zedlitzów Prochowice pozostały do połowy XVI wieku. Otto von Zedlitz Młodszy (zm.1563r.) z małżeństwa z Eleną z domu von Talckenberg (zm.1564r.) nie doczekał się męskiego potomstwa i w 1554 roku sprzedał dobra swojemu zięciowi, cesarskiemu feldmarszałkowi Hansowi von Oppersdorffowi. W 1564 roku Prochowice ponownie przeszły na własność książąt legnickich. W latach 1567-1568 na zamku mieszkał książę Henryk XI (ur.1539r., zm.1588r.). W 1568 roku Piastowie legniccy oddali rezydencję w dzierżawę Fabianowi von Schönaich (zm.1591r.), który ostatecznie trzy lata później odkupił posiadłość. W latach 1591-1594 właścicielem włości był Johann von Schönaich. W 1594 roku Prochowice nabył książę brzeski Joachim Fryderyk (ur.1550r., zm.1602r.), w ten sposób miejscowość po raz kolejny wróciła pod panowanie Piastów z linii legnicko-brzeskiej. Książę Joachim Fryderyk mieszkał w rezydencji w Prochowicach do śmierci. Następnie zamek został siedzibą jego młodszego syna księcia legnickiego Jerzego Rudolfa (ur.1595r., zm.1653r.). W 1631 roku w Prochowicach zmarła księżna Elżbieta Magdalena (ur.1599r.), córka Karola II księcia ziębicko-oleśnickiego i druga żona księcia Jerzego Rudolfa. Zamek w Prochowicach pełnił funkcję siedziby książęcej do 1637 roku. Pięć lat później został zdobyty i spalony przez wojska szwedzkie dowodzone przez generała Lennarta Torstensona. Około 1658 roku rezydencja została odbudowana na zlecenie księżnej Anny Zofii z domu von Mecklenburg, żony księcia Ludwika IV legnickiego i brzeskiego (ur.1616r., zm.1663r.). W 1675 roku po śmierci ostatniego z Piastów, Jerzego Wilhelma (ur.1660r.), syna księcia Chrystiana (ur.1618r., zm.1672r.) i księżnej Ludwiki z domu von Anhalt-Dessau (ur.1631r., zm.1680r.) Prochowice wraz z innymi dobrami przeszły na własność cesarza Leopolda I Habsburga (ur.1640r., zm.1705r.). Przez następne kilkadziesiąt lat majątek wchodził w skład dóbr komory cesarskiej. W wyniku wojen śląskich w połowie XVIII wieku włości wraz z zamkiem w Prochowicach przeszły na własność Hohenzollernów. Dawna książęca rezydencja przez kilka dekad pełniła funkcję siedziby dzierżawców królewskiej domeny. W zamku znajdowała się także kaplica, w której odbywały się nabożeństwa dla katolików z Prochowic. W pierwszej połowie XIX wieku majątek przeszedł w ręce rodu von Pückler. Według różnych źródeł stało się to w 1820 (R. Weber, „Schlesische Schlösser”, t.3, s.21), bądź w 1825 roku („Schlesische Provinzialblätter” 1826, Februar, s.180, za: Romuald M. Łuczyński, „Rezydencje i majątki szlacheckie w powiecie legnickim do 1945 roku”, Wrocław 2012, s. 160). W 1830 roku jako właścicieli posiadłości wymieniono hrabiego Erdmanna Sylviusa von Pückler i jego spadkobierców. W 1844 roku w Prochowicach zmarła Charlotte Sophie Rahel von Kracht, druga żona Augusta Heinricha hrabiego von Pückler-Branitz (ur.1720r., zm.1810r.). Rok później jako właściciel majątku wzmiankowany został Amtsrath Menzel. W tzw. części zamkowej Prochowic (Schlossgemainde) znajdowały się 83 domostwa, zamieszkałe przez 657 osób, w tym 69 wyznania katolickiego. W 1856 roku posiadłość należała do wdowy Amtsräthin Menzel, z domu von Montowt. W części zamku znajdowały się pomieszczenia mieszkalne, a cześć pomieszczeń wykorzystywał sąd (Gerichts- und Polizei-Jurisdiktion). W 1872 roku właścicielem posiadłości w Prochowicach był Ernst Liman. W księdze adresowej z 1886 roku w miejscowości wymieniono Ernsta Schlegnera. W tym czasie dobra liczyły 468ha: 365ha pól uprawnych, 65ha łąk, 10ha pastwisk, 1ha lasu, 18ha stawów, 9ha dróg i podwórzy gospodarczych. W gospodarstwie działała gorzelnia i cegielnia. Na folwarkach hodowano 22 konie, 700 owiec, 24 świnie, 125 sztuk bydła rogatego, w tym 42 krowy. Przed 1894 rokiem majątek nabył Leopold Weber, kupiec z Wrocławia. Jako właściciel dóbr rycerskich z folwarkami (Parchwitz Rittergut mit Bergvorwerk und Friedrichshof) wzmiankowany był do 1905 roku. W 1902 roku powierzchnia włości wynosiła 500ha, w tym 389,75ha pól uprawnych, 76,25ha łąk, 10ha pastwisk, 16ha lasów, 7ha stawów, 10ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Funkcję generalnego pełnomocnika pełnił dyrektor Wilke. W 1906 roku majątek w Prochowicach nabyli Adolf Arthur Karl Maria Curt hrabia von Strachwitz von Gross-Zauche und Camminetz z Górnego Sadowa (powiat lubliniecki) i Richard baron von Mattencloit, cesarsko-królewski szambelan mieszkający w zamku Pyšely w Czechach (Kämmerer auf Schloss Pischely). Według księgi adresowej z 1909 roku należące do nich włości w Prochowicach (Parchwitz Rittergut mit Bergvorwerk Friedrichshof und Stadtgut Parchwitz) liczyły: 605ha, w tym 460ha pól uprawnych, 80ha łąk, 5ha pastwisk, 30ha lasów, 15ha stawów, 8ha parku i ogrodu, 2ha łoziny, 5ha dróg i podwórzy gospodarczych. Jako współwłaściciel majątku Richard baron von Mattencloit wymieniony został po raz ostatni w źródłach z 1917 roku. W 1921 roku jedynym właścicielem posiadłości był już Curt hrabia Strachwitz von Gross-Zauche und Camminetz, starszy ziemski, mieszkający w zamku Prochowice (auf Schloss Parchwitz). Dobra o powierzchni 605ha dzierżawił Hans Karl Graf von Strachwitz, porucznik w stanie spoczynku. Pomiędzy 1921 a 1926 rokiem włości (Parchwitz Rittergut mit Bergvorwerk Friedrichshof und Stadtgut Parchwitz) nabył Julius Neumann. Za jego rządów majątek miał powierzchnię 588ha, w tym 448ha pól uprawnych, 50ha łąk, 5ha pastwisk, 50ha lasów, 20ha łoziny, 6ha parku, 2ha ogrodu, 7ha dróg i podwórzy gospodarczych. Julius Neumann pozostał właścicielem dóbr co najmniej do 1930 roku. Według księgi adresowej z 1937 roku posiadłość była już rozparcelowana. Romuald Łuczyński („Rezydencje i majątki szlacheckie w powiecie legnickim do 1945 roku”, Wrocław 2012, s. 161), pisze, że majątek prochowicki należał do Curta von Strachwitz jeszcze w czasie II wojny światowej. W świetle podanych informacji z ksiąg adresowych wydaje się to być błędem. Wątpliwe by rodzina von Strachwitz zachowała w swych rękach rezydencję a jednocześnie właścicielem parku i ogrodu byłby Julius Neumann. Zamek w Prochowicach został uszkodzony w końcowej fazie drugiej wojny światowej. Po zakończeniu wojny zrujnowany zabytek przejęło państwo polskie. W 1959 roku runęła część skrzydła mieszalnego zamku, którego stan zachowania określano na 45%. W latach 1960-1961 wymieniono dach wieży, fragmenty więźby dachowej i pokrycia dachów, skotwiono mury. Następnie w latach 1966-1970 m.in. wyremontowano część pomieszczeń w gotyckim domu mieszkalnym oraz skrzydłach północnym i zachodnim, otynkowano budynek bramny, rozebrano część murów. W 1973 roku przeprowadzono konserwację szesnastowiecznego portalu. W 1974 roku zabezpieczono dachy budynku. W 1976 roku opiekunem społecznym zabytku był Jan Gębarowski. W latach 1987-1991 prowadzono prace restauratorskie w trakcie których zrekonstruowano zawaloną część skrzydła gotyckiego. Właścicielem zamku przez wiele lat był Urząd Miasta i Gminy w Prochowicach. W latach dziewięćdziesiątych XX wieku zamek po raz kolejny porzucony zaczął popadać w ruinę. Kilka lat temu zniszczono kamienną balustradę dawnego mostu. Obecnie zabytek jest własnością prywatną. Zamek jest zabezpieczony przed wejściem, jednak bez problemu można go chociaż zobaczyć z zewnątrz.
Stan zamku w marcu 2013 roku
W latach 2014-2020 w zamku prowadzono znaczące prace budowlane. W ich trakcie wykonano nowe dachy nad wszystkimi budynkami założenia oraz odnowiono elewacje zabytku.
Zamek na zdjęciach z października 2020 roku
Zamek w Prochowicach na początku XX wieku
Źródło: R. Weber, „Schlesische Schlösser”, t.3, tablica nr 60.
Źródło: R. Weber, „Schlesische Schlösser”, t.3, tablica nr 61.
Zamek
Pierwotnie gotycka warownia wzmiankowana w 1317 roku, wzniesiona przez rodzinę von Parchwitz w miejscu starszego grodu. W 1422 roku zamek został całkowicie przebudowany przez Ottona von Zedlitza Starszego, który zastąpił drewniane zabudowania murowanymi. Kolejne przekształcenia założenia miały miejsce na przełomie XV i XVI wieku, kiedy dodano zewnętrzny mur z bastejami. Następnie w XVI wieku w kilku fazach przeprowadzono renesansową przebudowę zamku. Zamek zniszczony w czasie wojny trzydziestoletniej w 1642 roku, został odbudowany około 1658 roku. Kolejne prace remontowe prowadzono w zamku około 1835 roku dla hrabiego Erdmanna Sylviusa von Pücklera i około 1906 roku na zlecenie hrabiego Kurta von Strachwitz. Zabytek uszkodzony w 1945 roku. W kolejnych dekadach prowadzono w zamku prace zabezpieczające. Roboty jednak wielokrotnie przerywano i zabytek w dalszym ciągu pozostaje w złym stanie technicznym.
Zamek murowany z kamieni i cegły. Obecnie założenie przypomina kształtem odwróconą literę „E”, z trzema budynkami na osi wschód-zachód, połączonymi od wschodu czwartym budynkiem, od północy i zachodu otoczone dodatkowym murem, przed którym dawna fosa i wał ziemny. Pierwotnie gotycki zamek składał się ze skrzydła północnego (trzykondygnacyjny dom, z fragmentami dekoracji sgraffitowej od południa) oraz muru i kwadratowej wieży otaczających dziedziniec. W miejsce muru w XVI wieku wybudowano skrzydło środkowe, przylegające do wspomnianej wieży od zachodu. W szesnastym stuleciu w jednej z faz renesansowej rozbudowy zamku wzniesiono również skrzydło wschodnie, od południa przedłużone w kierunku zachodnim budynkiem bramnym. W zamku zachował się zespół bogatych kamiennych portali oraz część obramień otworów okiennych.
Zamek w Prochowicach na początku XX wieku. Jeden ze wspomnianych renesansowych portali.
Źródło: R. Weber, „Schlesische Schlösser”, t.3, s.21.
Zamek otacza obecnie sucha fosa, nad którą od południa przerzucono most. Przed fosą wysoki wał ziemny z narożnymi bastejami. Na południe od warowni zabudowania gospodarcze i oficyny mieszkalne. Od północy do rezydencji przylega neoromantyczny park z XIX wieku, przekształcony w 1905 roku.
Zamek w Prochowicach na początku XX wieku
Źródło: R. Weber, „Schlesische Schlösser”, t.3, s.21.
Zabytki w Prochowicach
Do rejestru zabytków w Prochowicach wpisano: ośrodek historyczny miasta (nr rej.: A/2678/372 z 25.11.1956r.); kościół parafialny p.w. św. Jana Chrzciciela, 1847r., ul. Legnicka (nr rej.: A/2338/529/L z 14.04.1981r.); kościół ewangelicki, obecnie rzymsko-katolicki p.w. św. Andrzeja, XIV/XV w., 1864r. (nr rej.: A/2339/1477 z 17.01.1966r.); kaplica cmentarna, ul. Wrocławska, 2 poł. XIX w. (nr rej.: A/2340/813/L z 28.12.1988r.); zespół zamkowy: zamek „stary”, XIII-XIV w., 1550r., XIX w. (nr rej.: A/3245/263 z 27.04.1951r.), park, (XVII w.), 4 ćw. XIX w. (nr rej.: A/3246/462/L z 17.07.1976r.); mury miejskie (fragmenty), pocz. XIV w., XIX w. (nr rej.: A/2679/1478 z 17.01.1966r.); ratusz, k. XVIII w., XX w. (nr rej.: A/3250/589/L z 14.04.1981r.); dom, ul. Kochanowskiego 24, 1900r. (nr rej.: A/3247/820/L z 28.12.1988r.); dom, ul. Legnicka 28, XIX/XX w. (nr rej.: A/3248/822/L z 28.12.1988r.); dawny spichrz, obecnie dom, ul. Legnicka 33, 1905r. (nr rej.: A/3249/821/L z 28.12.1988r.); dom, Rynek 6, 2 poł. XIX w. (nr rej.: A/3251/819/L z 28.12.1988r.); dom, Rynek 10, k. XIX w.(nr rej.: A/3252/818/L z 28.12.1988r.); dom, Rynek 11, k. XIX w.(nr rej.: A/3255/816/L z 28.12.1988r.); dom, Rynek 12, 2 poł. XIX w.(nr rej.: A/3256/817/L z 28.12.1988r.); dom, Rynek 13, 2 poł. XIX w.(nr rej.: A/3254/815/L z 28.12.1988r.); dom, Rynek 14, 2 poł. XIX w.(nr rej.: A/3253/814/L z 28.12.1988r.); dom, Rynek 29, 1588r., XIX/XX w. (nr rej.: A/3257/714 z 31.07.1960r.).
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Prochowic zapewniają m.in. autokary prywatnego przewoźnika (Tarnowscy Komunikacja Międzymiastowa) kursujące z Lubina i Wrocławia oraz autobusy PKS Lubin kursujące z Lubina, Środy Śląskiej i Wrocławia. Ze względu na możliwość znalezienia przesiadki polecam dojazd przez Wrocław. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Legnicy do węzła Budziszów, następnie DK345 do Wilczkowa i dalej DK94 w stronę Lubina. Ostatnia trasa prowadzi przez Prochowice. Zespół zamkowy z parkiem nad Kaczawą znajdują się na północ od centrum miasta. Z drogi nr 94 najlepiej zjechać w ulicę Legnicką, której boczna ul. Mikołaja Kopernika prowadzi do zespołu zamkowego. Odległość: w jedną stronę z Gliwic około 230km, z Wrocławia około 55km. Samochód można zaparkować w pobliżu zabudowań pofolwarcznych przy ulicy Mikołaja Kopernika.
Damian Dąbrowski,
Lipiec 2015 r., aktualizacja październik 2020r.