Powiat dzierżoniowski, miasto
(nazwa niemiecka: Peterswaldau, Kreis Reichenbach)
Rys historyczny i stan obecny:
Miejscowość wzmiankowana po raz pierwszy w 1258 roku pod nazwą Petirwalde. Jako świadek w dokumencie występuje pierwszy znany właściciel wsi Otto von Wilin. W 1322 roku majątek należał do Heynemanna de Peterswalde. W rękach rodu von Peterswaldau Pieszyce pozostały do 1597 roku kiedy od synów Hansa III dobra odkupił Adam von Reibnitz. Dwa lata później po śmierci Adama von Reibnitz dziedziczką włości została jego jedyna małoletnia córka Marie. W 1607 roku Marie von Reibnitz (ur.1589r., zm.1617r.) wyszła za mąż za Friedricha von Gellhorna Młodszego (ur.1582r., zm.1632r.), któremu w posagu wniosła m.in. Pieszyce. Kolejnym właścicielem majątku został ich syn Ernst (zm.1679r.). W 1643 roku Ernst von Gellhorn rozbudował i unowocześnił umocnienia wokół rezydencji w Pieszycach. Dwa lata później jego dobra zostały jednak zajęte i splądrowane przez wojska szwedzkie. Po zakończeniu wojny trzydziestoletnie Ernst von Gellhorn odbudował majątek ze zniszczeń. W 1651 roku cesarz przyznał mu tytuł barona, a cztery lata później hrabiego. Wystawny styl życia Ernsta von Gellhorn doprowadził do znacznego zadłużenia włości. Z problemem spłaty długów musiał zmierzyć się Ernst Julius von Gellhorn (zm. po 1726r.), syn Ernsta. Ostatecznie na początku XVIII wieku dobra Gellhornów wyprzedano na licytacjach. W 1705 roku posiadłość w Pieszycach nabył nobilitowany kupiec z Jeleniej Góry, Bernhard Bonit von Mohrenthal. Za rządów nowego właściciela rozpoczęto gruntowną przebudowę pałacu i jego otoczenia. Majątek rodziny von Mohrenthal opierał się na produkcji włókienniczej i międzynarodowym handlu tkaninami. Problemy ze zbytem doprowadziły do jej bankructwa. W 1719 roku włości pieszyckie nabył hrabia Erdmann II von Promnitz (ur.1683r., zm.1745r.), właściciel Pszczyny i Żar. Dokończył on prace budowlane rozpoczęte przez rodzinę von Mohrenthal. W 1745 r. dobra odziedziczył Johann Erdmann von Promnitz (ur.1719r., zm.1785r.). Nie posiadał on męskiego potomstwa i rozległe posiadłości na Dolnym i Górnym Śląsku przekazał dalszym krewnym. Dobra pieszyckie otrzymał w 1765 roku hrabia Christian Friedrich zu Stolberg-Wernigerode (ur. 1746r., zm.1824r.), syn Heinricha Ernsta II hrabiego zu Stolberg-Wernigerode (ur. 1716r., zm.1778r.) i Christiane Anny Agnes księżniczki von Anhalt-Köthen (ur.1726r., zm.1790r.). W rękach jego potomków majątek pozostał do 1945 roku. W 1824 roku właścicielem dóbr został Ferdinand hrabia zu Stolberg-Wernigerode (ur.1775r., zm.1854r.), młodszy syn Christiana Friedricha i Auguste Eleonore zu Stolberg-Stolberg (ur.1748r., zm.1821r.). W 1854 roku majorat Pieszyce obejmujący majątki Kamionki, Pieszyce Górne, Środkowe i Dolne (Steinkunzendorf, Ober- Mittel – und Nieder-Peterswaldau) odziedziczył Friedrich hrabia zu Stolberg-Wernigerode (ur.1804r., zm.1865r.), najstarszy syn Ferdinanda i Marie Agnes z domu hrabianki zu Stolberg-Stolberg (ur.1785r., zm.1848r.). Jedenaście lat później włości otrzymał w spadku Franz hrabia zu Stolberg-Wernigerode (ur.1815r., zm.1888r.), młodszy brat Friedricha. W 1886r. fideikomis Pieszyce należący do hrabiego Franza zu Stolberg-Wernigerode zamieszkałego w Pieszycach (in Peterswaldau) składał się z dóbr rycerskich (Rittergut):
- Pieszyce Dolne (Peterswaldau Nieder), liczących 227ha, w tym 204ha pól uprawnych, 16ha łąk, 1ha pastwisk, 6ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków.
- Pieszyce Środkowe (Peterswaldau Mittel) o powierzchni 733ha, w tym 353ha pól uprawnych, 95ha łąk, 3ha pastwisk, 253ha lasów, 3ha stawów, 26ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W gospodarstwie działał browar, gorzelnia i cegielnia. Na folwarkach hodowano 39 koni, 700 owiec, 70 świń, 135 sztuk bydła rogatego, w tym 80 krów.
- Pieszyce Górne (Peterswaldau Ober), liczących 55ha, w tym 40ha pól uprawnych, 13ha łąk, 1ha lasu, 1ha dróg i podwórzy gospodarczych.
- Kamionki (Steinkunzendorf mit Dorotheenthal und Stollbergsdorf) o powierzchni 229ha, w tym 2ha łąk, 227ha lasów.
Folwarki i grunty we wszystkich majątkach dzierżawił Klemann.
W 1888r. majorat otrzymał w spadku Anton hrabia zu Stolberg-Wernigerode (ur.1864r., zm. 1905r.), syn Franza i Clothilde z domu hrabianki von Robiano-Borsbeek (ur.1834r., zm.1915r.). W 1894r. całkowita powierzchnia majątków w Pieszycach (Peterswaldau) wynosiła 1014ha, w tym 602ha pól uprawnych, 112ha łąk, 254ha lasów, 3ha stawów, 43ha dróg, podwórzy gospodarczych, ogrodów i innych użytków. W gospodarstwie działał browar, gorzelnia i cegielnia. Dzierżawcą pozostawał W. Klemann. Posiadłość Kamionki (Steinkunzendorf mit Dorotheenthal und Stollbergsdorf) liczyła 229ha, w tym 2ha łąk, 227ha lasów. W 1902 roku folwarki należące do majoratu dzierżawił Robert Fipper. Po śmierci ojca w 1905 roku właścicielem fideikomisu (1243ha) został jedenastoletni Franz Xavier hrabia zu Stolberg-Wernigerode (ur.1894r., zm. 1947r). Funkcję generalnego pełnomocnika pełnił jego krewny rotmistrz Leonhard hrabia zu Stolberg-Wernigerode. Wspomniany wcześniej Robert Fipper jeszcze w 1917 roku najmował 250ha gruntów. W 1937 roku fideikomis Pieszyce należący do Franza Xaviera hrabiego zu Stolberg-Wernigerode składał się z majątków: Rittergut Peterswaldau mit Dominium Nieder Peterswaldau, Schlossvorwerk, Strachwitzvorwerk und Oberhof, Forst Steinkunzendorf und Stolbergsdorf. Całkowita powierzchnia włości wynosiła 1223ha, w tym 613ha pól uprawnych, łąk i pastwisk, 10ha stawów, 521ha lasów, 5ha parku i ogrodu, 74ha nieużytków, dróg i podwórzy gospodarczych. Franz Xavier hrabia zu Stolberg-Wernigerode pozostał właścicielem posiadłości do końca drugiej wojny światowej. W 1945 roku pałac i folwark zajęła Armia Czerwona. Wojska radzieckie pozostały w majątku do 1946 roku. Następnie wyszabrowaną rezydencję przekazano władzom polskim. Pałac wraz z budynkami gospodarczymi znalazł się w gestii Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska”. Część pomieszczeń pałacu wykorzystywano na cele magazynowe. W 1959 roku stan zachowania zabytku określono na zaledwie 55%. W latach 1962-63 prowadzono w budynku prace zabezpieczające. Następnie w pałacu funkcjonowały m.in. stołówka, świetlica i kino. W 1967 roku właścicielem zabytku był już Sąd Wojewódzki. Mniej więcej w tym czasie budynek przestał być użytkowany i po raz kolejny padł ofiarą szabrowników. Fatalnego stanu pałacu w Pieszycach nie poprawiły kolejne zmiany właścicieli: Spółdzielnia Inwalidów w Niemczy (1970r.), „Bieltex” w Bielawie (1972r.), Uniwersytet Wrocławski (1974-1980r.). W 1984 roku w nieużytkowanym pałacu prowadzono prace zabezpieczające, które jednak na niewiele się zdały. Kolejnym właścicielem zabytku zostało miasto Pieszyce. Władz samorządowych nie było stać na kompleksowy remont zrujnowanego pałacu i w 1991 roku podjęły one decyzję o sprzedaży obiektu. Rok później została podpisana umowa sprzedaży z prywatną osobą. Rzekomy inwestor nigdy nie zapłacił za pałac, za to wziął kredyt na hipotekę nieruchomości. Po kilku latach władzom samorządowym udało się odzyskać zabytek. W 2000 roku zniszczony zabytek nabyli państwo Alicja i Marian Hajdukowie. W kolejnych latach nowi właściciele przeprowadzili generalny remont zabytku. Obecnie pałac pełni funkcję prywatnej rezydencji i można go zobaczyć tylko z zewnątrz, z pewnej odległości. Z rzadka organizowane są wejścia do wnętrz, po których oprowadza gości sam właściciel.
Od północy i zachodu do rezydencji przylega rozległy park (10ha), również ogrodzony i niedostępny do zwiedzania. Główna droga do pałacu prowadzi od południowego-wschodu, przebiega przez betonowy most z alegorycznymi rzeźbami. Na wschód od pałacu dziedziniec otoczony mieszkalnymi i gospodarczymi budynkami składającymi się na zabudowę podzamcza.
Pałac
Pierwszy renesansowy dwór zbudowany został około 1550 roku. W latach 1615-1617 na zlecenie Ernsta von Gellhorna wybudowano nową rezydencję. Następnie w latach 1710-1730 dwór przekształcono w barokowy pałac według projektu Karla Martina Frantza. Kolejne prace budowlane przy siedzibie rodu zu Stolberg-Wernigerode prowadzono około 1818 roku. Po drugiej wojnie światowej pałac doprowadzono do stanu ruiny. Rezydencja odbudowywana przez prywatnego właściciela od około 2000 roku. Pałac murowany, potynkowany, trzyskrzydłowy, założony na planie podkowy otwartej w kierunku południowo-wschodnim, skrzydła częściowo podpiwniczone, trzykondygnacyjne, nakryte dachami mansardowymi z lukarnami. Fasada (elewacja południowo-wschodnia) z centralnym głównym wejściem, ozdobionym balkonowym portalem i zaakcentowanym kwadratową wieżą. Elewacje o podziałach ramowych. Przyziemie z boniowanymi lizenami, nad nimi gzyms i pilastry wielkiego porządku, dzielące kolejne kondygnacje. Okna w obramieniach, część z kluczem, nad oknami drugiej kondygnacji ozdobne gzymsy. Układ wnętrz dwutraktowy, z centralną przelotową sienią sklepioną kolebką z lunetami i sklepieniem krzyżowym. Na południe od sieni reprezentacyjny hol i klatka schodowa. Skrzydło wschodnie jednotraktowe. Znajduje się w nim dwukondygnacyjna kaplica (dawniej sala balowa, a jeszcze wcześniej ujeżdżalnia). W części pomieszczeń przyziemia zastosowano kolebkowe i kolebkowe z lunetami. W salach kolejnych kondygnacji płaskie stropy z sufitami i dekoracją sztukatorską. Wnętrza i wyposażenie pałacu zniszczone po 1945 roku przez żołnierzy radzieckich i miejscową ludność. Wobec braku odpowiedniej dokumentacji obecny właściciel urządził wnętrza według własnego gustu. Wygląd elewacji pałacu był natomiast konsultowany z konserwatorem zabytków i remont prowadzono według zaleceń konserwatorskich. W pałacu znajduje się 66 pomieszczeń o powierzchni około 3000 m² i kubaturze 14820 m³.
Aktualne zdjęcia wnętrz pałacu udostępnione dzięki czytelniczce naszego portalu. Serdecznie dziękujemy.
Rezydencja w Pieszycach w 1765 roku.
Źródło: "Tak było - album o Pieszycach” Jan Kęsik, Wanda Jaroch , Urząd Miejski , Pieszyce 1994, za:
http://dolny-slask.org.pl/857816,foto.html?idEntity=547385 (dostęp:29.07.2015r.)
Pałac na początku XX wieku
Źródło: http://dolny-slask.org.pl/839686,foto.html (dostęp: 29.07.2015r.)
Zabytki w Pieszycach
Do rejestru zabytków w Pieszycach wpisano: kościół parafialny p.w. św. Jakuba, XV w., XVIII w. (nr rej.: A/1740/1365 z 13.08.1965r.); kościół ewangelicki, obecnie rzymsko-katolicki parafialny p.w. św. Antoniego, 1873r.
(nr rej.: A/1937/907/WŁ z 30.12.1982r.): zespół zamkowy, XVII-XVIII w.: zamek (pałac), nr rej.: 462 z 6.06.1957 (brak decyzji w NID); park, XVII w., XVIII-XX w. (nr rej.: A/4516/1366/WŁ z 19.03.1992r. i 545/A/05 z 26.07.2005r.); zabudowa podzamcza (nr rej. : 483/A/1-4/05 z 25.02.2005r.): dwór, obecnie dom mieszkalny, pl. Zamkowy 2, 1580 r., 1818r., (nr rej.: j. w.), dom, pl. Zamkowy 3, poł. XVII w., 1818r. (nr rej.: j. w.); budynek gospodarczy, obok domu nr 3, 1 poł. XVI w., 1818r., (nr rej.: j. w.), brama na dziedziniec gospodarczy, pocz. XVIII w., (nr rej.: j. w.); mury obronne, XVII w.(nr rej.: A/4517/993/WŁ z 3.04.1984r.); zajazd, ul. Kopernika 138, 1812r. (nr rej.: A/4518/1152/WŁ z 21.03.1986r.).
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Pieszyc zapewniają m.in. autobusy ZKM Bielawa linii nr 15, 16, 21 (kursujących z Dzierżoniowa) i nr 60 (z Bielawy). Ze względu na możliwość znalezienia przesiadki polecam dojazd przez Dzierżoniów. Do samego Dzierżoniowa można dojechać np. z Wrocławia autokarami prywatnych przewoźników (Usługi Autokarowe Mariusz Romańczuk lub UT-A Świątek Ryszard), bądź POLBUS PKS Wrocław Sp. z o.o. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Brzezimierz, następnie DK396 do Strzelina i dalej DK39 do Łagiewnik. Z Łagiewnik najlepiej wyjechać DK384 do Dzierżoniowa, skąd do Pieszyc prowadzi trasa nr 383. Pałac położony jest na zachód od DK383 (ul. Tadeusza Kościuszki), przy placu Zamkowym. Odległość: w jedną stronę z Gliwic nieco ponad 190km, z Wrocławia około 65km. Samochód można zostawić na parkingu przy sklepie w uliczce pomiędzy placem Zamkowym a ulicą Piskorzowską.
Damian Dąbrowski,
Lipiec 2015 r.
