Powiat strzeliński, gmina Kondratowice, przysiółek miejscowości Prusy
(nazwa niemiecka: Ranchwitz, Kreis Nimptsch, od 1932r. Kreis Strehlen)
Rys historyczny i stan obecny:
Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1368 roku, z dokumentu księcia brzeskiego Ludwika I. Władca ten przekazał w lenno Prusy (Prauss) wraz z okolicznymi wioskami, w tym Rakowcami, Goczkowi (Gotsche) von Borschnitz. Odtąd aż do pierwszej połowy XX wieku dzieje Rakowic związane były z właścicielami Prus. W rękach potomków Goczka von Borschnitz dobra pozostały do śmierci Georga von Borschnitz w 1668 roku. Następnie przeszły na własność księcia legnicko-brzesko-wołowskiego Chrystiana. W 1672 roku książę zmarł. Na mocy testamentu Prusy z okolicznymi wioskami otrzymał baron Wilhelm Wenzel von Lilgenau (ur.1634r., zm.1693r.), starosta księstwa brzeskiego i jego tajny radca. W 1693 roku po śmierci Wilhelma Wenzla utworzono majorat Prusy, obejmujący również Rakowice. Początkowo otrzymał go Ludwik Reinhold, syn Wilhelma Wenzla. Nie pozostawił on jednak męskich potomków i w 1707 roku majorat odziedziczyła jego siostra Aloise Wilhelmine, żona Johanna Joachima hrabiego von Zierotin (ur.1666r., zm.1716r.). Ich syn i spadkobierca Johann Ludwig (ur.1699r., zm.1761r.) w 1740 roku za zgodą cesarza zmienił nazwisko na Graf von Zierotin Freiherr von Lilgenau. Kolejnym właścicielem majoratu Prusy był Josef Karel (ur.1728r., zm. 1818r.), syn Johanna Ludwiga i Marii Franziski z domu hrabianki von Herberstein. W 1783 roku należące do niego Rakowice liczyły 87 mieszkańców. W wiosce znajdował się folwark i 9 gospodarstw zagrodniczych. Wzmiankowano również stary zamek. Josef Karel von Zierotin-Lilgenau z małżeństwa z Marią Johanną, z domu hrabiną von Schrattenbach (ur.1742r., zm.1818r.), miał trzech synów i sześć córek. Majorat Prusy odziedziczył najstarszy syn Franz Joseph Graf von Zierotin Freiherr von Lilgenau (ur.1772r., zm.1845r.). W 1830 roku Rakowice wchodzące w skład majoratu Prusy składały się z pałacu, folwarku i 15 domów. Zamieszkiwało je 96 osób, w tym 17 wyznania katolickiego. Kościoły zarówno katolicki jak i ewangelicki znajdowały się w Prusach. Do 1845 roku liczba zabudowań nie uległa zmianie. Ilość mieszkańców spadła do 93, w tym 14 katolików. Jak widać Rakowice praktycznie się nie rozwijały. W 1845 roku kolejnym właścicielem majoratu Prusy został Zdenko Otto Ernst (ur.1812r., zm.1887r.), syn Franza Josepha i Ernestine, z domu baronówny Skrbensky und Hrzistie (ur.1778r.). W 1872 roku Zdenko hrabia von Zerotin, baron von Lilgenau oddał w dzierżawę majątek w Prusach Heinrichowi Merkel z Górki Sobockiej (in Gorkau). Cztery lata później dzierżawcą posiadłości był Pan Wittwer, generalny pełnomocnik i dyrektor ziemski z Prus. W 1886 roku jako dzierżawca wymieniony został porucznik Paul Wittwer. Majątek liczył 123ha, w tym 103ha pól uprawnych, 15ha łąk, 5ha dróg i podwórzy gospodarczych. Na folwarku hodowano 8 koni, 54 sztuki bydła rogatego, w tym 44 krowy. W 1887 roku majorat Prusy po śmierci ojca objął Karl Emanuel Mathilde Graf von Zerotin Freiherr von Lilgenau (ur.1850r., zm.1934r.). Pomimo zmiany właściciela Paul Wittwer, awansowany z czasem do stopnia rotmistrza, pozostał dzierżawcą majątku w Rakowicach przynajmniej do 1921 roku. W 1921 roku posiadłość w dalszym ciągu liczyła 123ha, w tym 103ha pól uprawnych, 15ha łąk, 5ha dróg i podwórzy gospodarczych. Folwarkiem zajmował się inspektor Th. Kubis z Prus (in Prauss). W latach dwudziestych XX wieku Karl hrabia von Zierotin baron von Lilgenau wyprzedał śląskie majątki. W 1926 roku spośród 1709ha majoratu Prusy, 1089ha było własnością banku - Landbank A.G. z Berlina. Wśród tych obszarów znalazł się również majątek Rakowice, o powierzchni 123ha. W ciągu następnych czterech lat Landbank wyprzedał dobra rycerskie w Rakowicach. W księgach adresowych od 1930 roku posiadłość nie była już wymieniana.
Dwór
Rezydencja w Rakowicach to przykład tajemniczego śląskiego zabytku, o którym można zaryzykować stwierdzenie, wiemy mniej niż o egipskich piramidach. Nie znamy nawet przybliżonej daty powstania budowli. Nie wiemy kiedy została zniszczona. Brak przekazów ikonograficznych nie pozwala odtworzyć jej wyglądu. Być może wiedzę w temacie dworu poszerzyłyby profesjonalne badania archeologiczne ruin, ale na nie raczej się nie zanosi. W tej sytuacji musimy pozostać w sferze przypuszczeń. Niewielki dwór, być może średniowieczna wieża mieszkalna, został przekształcony w stylu renesansowym przez Georga von Borschnitz w 1628 roku. Przypuszczalnie budowlę kilkukrotnie niszczyły pożary, m.in. w 1664, 1675 roku i w połowie XVIII wieku. W opisie miejscowości z 1783 roku uznawano ją za stary zamek. Po raz kolejny rezydencja pojawiła się w źródłach z 1830 i 1845 roku. Dalsze jej losy nie są znane. Do upadku dworu mogła przyczynić się rodzina von Zierotin-Lilgenau, której przedstawiciele przynajmniej od końca XIX wieku nie mieszkali na Śląsku, a posiadłość w Rakowicach oddawali w dzierżawę. Sytuacja uległa zapewne pogorszeniu po rozparcelowaniu dóbr przez bank, pod koniec lat dwudziestych XX wieku. Kolejne zniszczenia mogła przynieść druga wojna światowa i czasy Polski Ludowej. Do czasów obecnych z dworu pozostały ponoć dwa pomieszczenia nakryte sklepieniami kolebkowymi. Otwór wejściowy i jedno okno mają być zamknięte łukiem odcinkowym, rozglifione do wewnątrz. Ruiny dworu znajdują się na prywatnej posesji. Można je zobaczyć tylko z większej odległości, zza stawu, będącego pozostałością pierwotnej fosy wodnej. Z tej odległości wyglądają jak kamienne rumowisko, porośnięte samosiejkami. Na zachód od ruiny dworu zachowały się zabudowania gospodarcze dawnego folwarku. Na obszarze rozparcelowanego folwarku znajduje się dzisiaj kilka prywatnych gospodarstw.
Zabytki w Rakowicach
Do rejestru zabytków nie wpisano żadnego obiektu w Rakowicach. W ewidencji zabytków znalazło się miejsce dla ruin dworu. Jako ich lokalizację podano: „przy budynku nr 33”.
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Prus Rakowic zapewniają nieliczne autobusy PKS z Łagiewnik i Strzelina. Ze względu na problem ze znalezieniem przesiadki nie polecam tego sposobu dojazdu. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Brzezimierz, następnie DK396 do Strzelina i dalej (wyjazd ze Strzelina ul. Dzierżoniowską) DK39 w stronę Łagiewnik. W miejscowości Mikoszów z DK39 należy skręcić w lewo w lokalną drogę prowadzącą w kierunku Żelowic. Na skrzyżowaniu za miejscowością Karszów, należy skręcić w prawo w drogę do Prus. Z Prus trzeba wyjechać w stronę Księginic Wielkich. Przy drodze tej położone są Rakowice, obecnie administracyjnie będące przysiółkiem Prus. Zabudowania pofolwarczne i ruiny dworu znajdują się w centralnej części Rakowic, na południe od drogi Prusy – Księginice Wielkie. Odległość: w jedną stronę z Gliwic około 165 km. Teren dawnego folwarku nie jest ogrodzony, samochód można zostawić przy przebiegającej przez niego bocznej drodze, prowadzącej do poszczególnych posesji (Rakowice nr 28-33).
Damian Dąbrowski,
Listopad 2013 r.
