Powiat trzebnicki, gmina Zawonia
(nazwa niemiecka: Paulwitz, Kreis Trebnitz)
Rys historyczny i stan obecny:
Początki miejscowości sięgają przynajmniej czternastego wieku. Od 1430 do 1617 roku Rzędziszowice należały do rodziny von Stwolinsky. Następnie właścicielem dóbr został Balthazar von Luck. W 1641 roku wzmiankowano w Rzędziszowicach rodzinę von Witten. Kolejne informacje o miejscowości pochodzą z połowy osiemnastego stulecia. W tym czasie właściciele majątku zmieniali się co kilka lat: 1743r. – von Rohr, 1746r. – von Kessel, 1748r. – von Renner, 1749r. – Runge, od 1754 roku przynajmniej do 1785 roku ponownie rodzina von Kessel. Według opisu Rzędziszowic z 1785 roku w wiosce znajdował się dwór, folwark, 10 gospodarstw zagrodników, 4 gospodarstwa chałupników, 2 młyny. Miejscowość liczyła 76 ewangelickich mieszkańców, podlegających pod kościół w miejscowości Jaksonowice (Jackschönau, Kreis Oels). W 1830 roku majątek w Rzędziszowicach należał do porucznika Kellera. W wiosce wzmiankowano pałac, folwark, 16 domów, młyn wodny. Liczba mieszkańców wzrosła do 121, w dalszym ciągu wszyscy byli ewangelikami. W ciągu następnych piętnastu lat Rzędziszowice rozwijały się bardzo dynamicznie. Jak podaje źródło z 1845 roku miejscowość zamieszkiwało już 467 osób, w tym 42 wyznania katolickiego. Ewangelicy posiadali kościół w Jaksonowicach, a katolicy w Zawoni (Schawoine). Właścicielem dóbr rycerskich był Karl Seeber. W miejscowości znajdował się pałac, folwark, 68 domów, młyn wodny, browar, gorzelnia. W kolejnych latach majątek w Rzędziszowicach przeszedł w ręce rodziny von Prittwitz. W księgach adresowych od 1856 do 1876 roku wymieniano jako właścicieli posiadłości Eugena von Prittwitz i Panią von Prittwitz z domu Wallenberg. W 1886 roku majątek należał już rotmistrza Alfred von Gilgenheimb. Włości liczyły 206ha, w tym 172ha pól uprawnych, 12ha łąk, 19ha lasów, 3ha dróg i podwórzy gospodarczych. Na folwarku hodowano 19 koni, 82 sztuki bydła rogatego, w tym 32 krowy. Gospodarstwo prowadził inspektor Leyfer. Alfred von Gilgenheimb zmarł przed 1894 rokiem. Następnie dobra rycerskie Rzędziszowice (Rittergut Paulwitz) z folwarkiem Braschine (brak polskiej nazwy, folwark położony na pd.-wsch. od Cielętnik) należały do jego spadkobierców. Powierzchnia majątku wynosiła 230ha, w tym 197ha pól uprawnych, 18ha łąk, 10ha lasów, 5ha dróg i podwórzy gospodarczych. Zatrudniano inspektora Kremsera. Około 1905 roku posiadłość dzierżawił Rudolf von Kulmiz z Kopic i Dobrzenia (Kapitz und Gutwohne). Włości liczyły 202ha, w tym 169ha pól uprawnych, 15ha łąk, 11ha lasów, 1ha stawów, 2ha parku i ogrodu, 4ha dróg i podwórzy gospodarczych. Gospodarstwo specjalizowało się w hodowli świń. W 1917 roku generalnym pełnomocnikiem rodziny von Gilgenheimb do spraw majątku w Rzędziszowicach był jeden z jego współwłaścicieli Franz Josef Ritter Hentschel von Gilgenheimb. Gospodarstwo prowadził inspektor Oley. Powierzchnia dóbr wynosiła 220,75ha, w tym 187,5ha pól uprawnych, 15,25ha łąk, 11ha lasów, 1,5ha stawów, 2ha parku i ogrodu, 4ha dróg i podwórzy gospodarczych. Hodowano bydło wschodniofryzyjskie i świnie, uprawiano m.in. buraki cukrowe oraz len. Pomiędzy 1921 a 1926 rokiem rotmistrz Franz Josef Ritter Hentschel von Gilgenheimb został jedynym właścicielem majątku w Rzędziszowicach. Powierzchnia i wykorzystanie gruntów w kolejnych latach nie uległo zmianie. Franz Josef von Gilgenheimb wzmiankowany był w księgach adresowych do 1937 roku. W 1937 roku posiadłość w Rzędziszowicach dzierżawił od niego Hermann Kirsch oraz bank (Bkk Deutsche Pachtbank Breslau). Powierzchnia majątku w dalszym ciągu wynosiła 220,75ha. Po drugiej wojnie światowej dobra przejęło państwo polskie. Folwark przekazano w zarząd Państwowemu Gospodarstwu Rolnemu. W pałacu urządzono biura mi mieszkania pracowników przedsiębiorstwa. Po upadku PGR-u w latach dziewięćdziesiątych XX wieku majątek znalazł się w gestii Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa, a następnie Agencji Nieruchomości Rolnych. Przez wiele lat gospodarstwo było dzierżawione. W 2014 roku pałac w Rzędziszowicach został wystawiony na sprzedaż.
Pałac
Rezydencja w Rzędziszowicach była wzmiankowana już w 1785 roku, jednak jak podaje Józef Pilch („Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska”, s.298) obecnie istniejący pałac został wzniesiony w latach 1880-1890 i przebudowany w latach 1910-1915. Według powyższych informacji fundatorem nowej siedziby w Rzędziszowicach był Alfred von Gilgenheimb, a przebudowę sfinansował zapewne Franz Josef Ritter Hentschel von Gilgenheimb. Neobarokowy pałac jest murowany z cegły, potynkowany, założony na planie prostokąta, podpiwniczony, dwukondygnacyjny, z użytkowym poddaszem, nakryty dachem mansardowym z lukarnami. Fasada (elewacja wschodnia) siedmioosiowa, z centralnym trzyosiowy ryzalitem, zwieńczonym przyczółkiem. Ryzalit o podziałach pilastrowych, poprzedzony gankiem filarowym, podtrzymującym balkon. Na osi główne wejście do budynku. Elewacja zachodnia dziewięcioosiowa, z centralnym trzykondygnacyjnym ryzalitem poprzedzonym niewielkim gankiem kolumnowym. Elewacje o skromnej dekoracji, z narożnikami zaakcentowanymi pilastrami (pilastry dzielą również ryzality) i wykonanymi w tynku prostymi obramieniami otworów okiennych. Układ wnętrz dwutraktowy, z centralną przelotową sienią, mieszczącą klatkę schodową. Pałac dobrze zachowany, we wnętrzach przetrwała część parkietów, drewnianych okładzin ściennych, witraży i kominków. Rezydencję otacza park o przeważnie liściastym drzewostanie, dominują w nim gatunki rodzime (dęby, lipy, wiązy, buki). Na południe od pałacu położony jest staw i dziedziniec folwarczny wokół którego częściowo zachowane są zabudowania gospodarcze.
Zabytki w Rzędziszowicach
Do rejestru zabytków w Rzędziszowicach wpisano zespół pałacowy: pałac (12.06.1987r., nr rej.: 611/W) i park (27.12.1984r., nr rej.: 583/W). W ewidencji zabytków znalazły się również kolejne budynki wchodzące w skład zespołu pałacowego: dawny dom ogrodnika, trzy domy mieszkalne, spichlerz, obora, stodoła, magazyn oraz mur z bramą.
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Rzędziszowic zapewniają nieliczne autobusy PKS kursujące z Łoziny i Oleśnicy (sześć kursów w dni robocze) oraz busy prywatnego przewoźnika (firma Ekspres Bus) z Zawoni. Ze względu na możliwość znalezienia przesiadki polecam dojazd przez Oleśnicę. Do miasta można dotrzeć m.in. pociągiem z Wrocławia i Kluczborka. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Legnicy do węzła Wrocław Południe, następnie autostradową obwodnicą miasta (A8) do węzła Wrocław Północ i dalej drogą S8 w stronę Oleśnicy. Z tej ostatniej trasy należy zjechać do miejscowości Łozina. Skąd podróż trzeba kontynuować drogami lokalnymi przez Bierzyce i Węgrów. Odległość: z Gliwic w jedną stronę około 205km. Zespół pałacowy (nr 13) położony jest w zachodniej części Rzędziszowic, na lewo od głównej drogi. Samochód można zaparkować w pobliżu wjazdu na teren dawnego folwarku.
Damian Dąbrowski,
Styczeń 2014 r.
