Powiat raciborski, gmina Kuźnia Raciborska
(nazwa niemiecka: Groß Rauden, Kreis Rybnik)
Rys historyczny i stan obecny:
Początki zespołu klasztorno-pałacowego w Rudach sięgają połowy XIII w. kiedy to książę opolsko-raciborski Władysław ufundował w tym miejscu opactwo cysterskie dla konwentu z Jędrzejowa. Opactwo w Rudach rozwijało się powoli, budowę kościoła i południowej części skrzydła wschodniego klasztoru ukończono około 1300 r., pozostałe skrzydła powstały dopiero w XIV w. Dalszy rozwój klasztoru zahamowały wojny husyckie, a następnie reformacja. Prawdziwą katastrofą dla Rud była wojna trzydziestoletnia. W czasie jej trwania miejscowość zajmowały wielokrotnie armie protestanckie i cesarskie. Nakładano kontrybucje, plądrowano i niszczono majątki. W tych warunkach klasztor znalazł się na progu bankructwa, jednak po zakończeniu wojny trzydziestoletnie opactwo w Rudach nadspodziewanie szybko się podniosło. Pod kierunkiem opata Andrzeja Emanuela Pospela w 1671 r. rozpoczęto budowę nowych zabudowań klasztornych. Prace trwały w latach 1671-1680, w ich wyniku, na północ od kościoła wzniesiono na gotyckich pozostałościach nowe murowane, dwukondygnacyjne budynki, rozłożone na planie zbliżonym do kwadratu, z wirydarzem i krużgankiem. Następna rozbudowa zespołu klasztornego miała miejsce w 1730 r., kiedy to do północnego skrzydła klauzury dobudowano piętrowy pałac opacki. W 1810 r. na mocy edyktu króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II nastąpiła kasacja opactwa cystersów w Rudach. Król pruski już w 1812 r. przekazał pocysterskie dobra księciu von Hessen-Kassel. Początkowo właściciele majątku zmieniali się bardzo często, w 1820 r. Rudy należały do księcia Wiktora Amadeusza von Hessen-Rothenburg, a w 12 lat później odziedziczył je jego siostrzeniec książę Wiktor von Hohenlohe-Waldenburg-Schillinfurst. Nowy rozdział w historii Rud wiąże się z rodziną von Hohenlohe, która w 1840 r. rozpoczęła przebudowy zabudowań klasztorno-pałacowych na swoją rezydencję. W rękach tego rodu znalazł się również zamek w Raciborzu, jednak główną siedzibą do 1945 roku pozostały Rudy. Pałac został przebudowany w II połowie XIX w. w stylu neogotyckim oraz w latach 1901 i 1931-1939 w stylu barokowym.
Zespół pałacowo-parkowy w Rudach w latach 1998-2000
Dawny klasztor to budowla czteroskrzydłowa, barokowa, murowana z cegły, potynkowana, wzniesiona na planie zbliżonym do kwadratu, z wirydarzem pośrodku. Dwukondygnacyjne skrzydła są częściowo podpiwniczone, jednotraktowe, w części pomieszczeń przetrwały sklepienia kolebkowo-krzyżowe. Pałac opacki murowany z cegły, potynkowany, dwukondygnacjowy, podpiwniczony, składa się z dwóch skrzydeł ujmujących dziedziniec otwarty od północy. Skrzydło zachodnie zbudowane na planie zbliżonym do litery „L”, częściowo dwu-, częściowo trzykondygnacyjne, z cylindryczną basztą w narożniku północno-zachodnim i ryzalitem od wschodu. Układ wnętrz jednotraktowy, z korytarzem od strony dziedzińca i sienią przejazdową w skrajnej południowej osi. Skrzydło wschodnie ma kształt zbliżony podkowy, z przybudówkami w narożach od strony dziedzińca i cylindryczną basztą od północy. Układ wnętrz jednotraktowy, przekształcony w XIX i XX wieku. Część pomieszczeń obydwu skrzydeł zachowała sklepienia kolebkowo-krzyżowe. Elewacje dziedzińcowe podzielone płaskimi pilastrami, okna prostokątne, część w obramieniach uszatych. Zachowane fragmenty dekoracji stiukowej w kształcie wieńców i festonów.
Pałac, park i kościół w 2005 roku
Pałac wraz z przylegającym do niego od południa kościołem parafialnym p.w. Wniebowzięcia NMP został spalony po zajęciu Rud przez żołnierzy Armii Czerwonej w 1945 r. Kościół odbudowano w latach 1947-50, przy okazji przywracając mu w znacznym stopniu gotycki wygląd. Pałac dopiero w latach 1958-61 został wstępnie zabezpieczony przed zawaleniem. W kolejnych dekadach PRL-u jeszcze kilkakrotnie przystępowano do odgruzowania obiektu i wykonywano najpilniejsze roboty zabezpieczające. Dzięki temu nie doszło do katastrofy budowlanej, jednak stan budynków ulegał powolnej, lecz stałej degradacji. Zrujnowany klasztor w 1998 r. wojewoda katowicki Marek Kempski przekazał na własność rzymsko-katolickiej diecezji gliwickiej. Od tego momentu zabytek jest powoli rekonstruowany. Prace nabrały tempa w 2006 r. kiedy to odbudowa klasztoru w Rudach została dofinansowana ze środków Unii Europejskiej. W 2008 roku zakończył się pierwszy etap prac, w trakcie którego zabezpieczono i częściowo odbudowano dachy oraz wstawiono okna. Od 2008 roku prowadzono prace remontowe przewidziane w drugim etapie renowacji kompleksu.
Dawne opactwo w trakcie remontu w 2009 roku
W 2009 roku w odnowionych budynkach rozpoczął działalność Ośrodek Edukacyjno-Formacyjny Diecezji Gliwickiej. W czerwcu 2012 roku większość prac budowlanych była zakończona - kontynuowano jedynie remont wschodniego skrzydła. W udostępnionych do zwiedzania pomieszczeniach działała galeria. Informacje na temat możliwości zwiedzania można znaleźć na oficjalnej stronie obiektu:
Zespół pałacowo-parkowy w Rudach w czerwcu 2012 roku
Zabytki w Rudach
Do rejestru zabytków w Rudach wpisano szpital ss. św. Franciszka, ul. Raciborska 10, 1858r. (nr rej.: A/1425/91 z 31.05.1991r.); zespół klasztorny cystersów (nr rej.: A/1643/97 z 15.12.1997r.): kościół, obecnie par. p.w. Wniebowzięcia NMP, 3 ćw. XIII w., 1671-85, XVIII w., po 1945r. (nr rej.: A/1644/97 z 15.12.1997r.); klasztor, później pałac, 3 ćw. XIII w., 2 poł. XVII w., 1 ćw. XVIII w., 1849-52, XX w.; park, poł. XVII, XIX w.; linia kolejki wąskotorowej Rudy – Markowice, XIX/XX w. (nr rej.: A/1476/92 z 1.03.1993r.), układ torowy, cztery mosty, dwanaście przepustów; zespół dworca kolejowego Rudy (nr rej.: j. w.): dworzec, lokomotywownia z kuźnią i warsztatami, dyspozytornia, szachulcowe warsztaty.
Informacje praktyczne i dojazd:
W dni robocze dojazd komunikacją publiczną do Rud jest bardzo dobry, często jeżdżą zarówno PKS-y z Gliwic oraz autobusy ZTZ Rybnik nr 43 Rybnik DKM – Rudy. Do Rybnika można bardzo łatwo dojechać PKS-em z Gliwic lub pociągiem z Katowic. W soboty i niedziele jest dużo gorzej, dlatego planującym wyjazd weekendowy radzę dobrze sprawdzić rozkłady. Najprostszy dojazd samochodem z Gliwic: DK 408 do Sośnicowic, skąd DK 919 w kierunku Raciborza, trasa prowadzi przez centrum Rud, w miejscowości należy skręcić w prawo w ul. Cysterską. W jedną stronę około 23 km. Na miejscu można zostawić samochód na dużym parkingu przed kościołem.
Damian Dąbrowski
Czerwiec 2009 r., aktualizacja tekstu i zdjęć czerwiec 2012 roku.