Powiat dzierżoniowski, gmina Łagiewniki
(nazwa niemiecka: Nieder und Ober Panthenau, Kreis Reichenbach/Nimptsch, od 1932r. Kreis Reichenbach)
Rys historyczny i stan obecny:
Dzisiejsza miejscowość składa się z dawnych dwóch części Ober Panthenau (Kreis Nimptsch) i Nieder Panthenau (Kreis Reichenbach). Ratajno Dolne wzmiankowano w 1260 roku pod nazwą Pantnov i Pantnova Ratayna i w 1316 roku jako Rathigyne. Z kolei Ratajno Górne pojawia się w dokumencie z 1315 roku pod nazwą Pantenow. W 1830 roku w Ratajnie Dolnym wzmiankowano 23 domy, pańską siedzibę, folwark, młyn, 150 mieszkańców, w tym 18 katolików. Ewangelicy posiadali kościół w Górnym Ratajnie, katolicy natomiast w Sieniawce (Lauterbach), podlegający parafii Jaźwina. W Ratajnie Górnym znajdowały się w tym czasie 23 domy, pałac z folwarkiem, ewangelicki kościół, ewangelicka szkoła, wiatrak. Miejscowość liczyła 184 mieszkańców, w tym 11 katolików. Zarówno majątek w Ratajnie Dolnym jak i Górnym wchodziły w skład majoratu Bielawa należącego do hrabiego von Sandreczky-Sandraschütz. W 1845 roku w Ratajnie Dolnym znajdowało się 25 domów, pańska siedziba, folwark, młyn wodny, gorzelnia. Wioska liczyła 209 mieszkańców, w tym 29 katolików. W Ratajnie Górnym wzmiankowano 21 domów, pałac z folwarkiem, ewangelicki kościół parafialny, szkołę ewangelicką, młyn wodny, kuźnię. Miejscowość zamieszkiwały 152 osoby, z tego 16 wyznania katolickiego. W dalszym ciągu dobra rycerskie w obydwu wioskach wchodziły w skład majoratu Bielawa, którego właścicielem był hrabia Erdmann Karl von Sandreczky-Sandraschütz (ur.1808r., zm.1863r.). W 1863 roku majorat odziedziczył jego syn Hans Adam Friedrich hrabia von Sandreczky-Sandraschütz (zm.1886r.). W 1886 roku posiadłości w Ratajnie Dolnym i Górnym wraz z resztą majątków wchodzących w skład majoratu Bielawa otrzymał w spadku Ernst Julius von Seidlitz-Ludwigsdorf (ur.1863r., zm.1930r.), siostrzeniec Hansa Adama von Sandreczky-Sandraschütz. W 1886 roku włości w Ratajnie Dolnym liczyły 108ha, w tym 86ha pól uprawnych, 14ha łąk, 6ha lasów, 1ha stawów, 1ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Na folwarku hodowano 18 koni, 96 sztuk bydła rogatego, w tym 3 krowy. Natomiast majątek w Ratajnie Górnym miał powierzchnię 127ha, w tym 107ha pól uprawnych, 10ha łąk, 4ha lasu, 1ha stawów, 5ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W gospodarstwie hodowano 15 koni, 50 sztuk bydła rogatego, w tym 3 krowy, 300 owiec. Za zgodą cesarza Wilhelma II Ernst Julius zmienił nazwisko rodowe na hrabia von Seidlitz-Sandreczky. W 1905 roku należący do niego majorat Bielawa miał powierzchnię 6362ha, z czego na posiadłości w ratajnie Dolnym i Górnym przypadało w dalszym ciągu 108 i 127ha. Folwarkami w imieniu właściciela zarządzali inspektorzy. Wielkość majątków i ich zagospodarowanie nie ulegało zmianie przynajmniej do 1926 roku. W 1930 roku majorat Bielawa liczący 5086ha otrzymał w spadku Adolf hrabia von Seidlitz-Sandreczky. W tym czasie włości w Ratajnie Dolnym (108ha: 86ha pól uprawnych, 14ha łąk, 6ha lasów, 1ha stawów, 1ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków) i Ratajnie Górnym (127ha: 107ha pól uprawnych, 10ha łąk, 4ha lasu, 1ha stawów, 5ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków) należały już do Śląskiej Spółki Ziemskiej z Wrocławia. Gospodarstwami zajmował się administrator Obst mieszkający w Ratajnie Górnym oraz dwójka asystentów. Po reformie administracyjnej z 1932 roku, kiedy to m.in. zlikwidowano powiat niemczański, obydwie wioski połączono w jedną miejscowość o nazwie Ratajno. Przed 1937 rokiem Śląska Spółka Ziemska rozparcelowała dobra rycerskie w Ratajnie. Losy rezydencji i folwarków po 1945 roku nie są znane.
Nieistniejący pałac (dawne Ratajno Górne)
Rezydencja położona w północnej części dzisiejszego Ratajna (bliżej kościoła) wymieniona została w opisach wioski z 1830 i 1845 roku. Wobec braku materiałów źródłowych nie możemy przedstawić wyglądu pałacu. Nie znana jest również nawet przybliżona data jego zniszczenia. Warto przypomnieć, że pałac w pobliskiej Jaźwinie Dolnej, należący również do rodziny von Sandreczky-Sandraschütz został doprowadzony do ruiny już w XIX wieku. Z rezydencją w Ratajnie Górnym mogło być podobnie. Możliwe jest również, że pałac uległ zagładzie w czasie działań zbrojnych w 1945 roku, bądź też po ich zakończeniu. Do dzisiaj z majątku przetrwały zabudowania pofolwarczne, podzielone pomiędzy kilka prywatnych posesji (nr 37, 41, 42). Zamykają one z trzech stron dziedziniec gospodarczy. Prawdopodobnie w południowej, czwartej pierzei stała rezydencja. Obecnie w tym miejscu rośnie niewielki zdziczały zagajnik.
Dwór (dawne Ratajno Dolne)
Skromną rezydencję w Ratajnie Dolnym wzniesiono zapewne jeszcze w osiemnastym stuleciu. Siedzibę pańską w miejscowości wspominają opisy z 1830 i 1845 roku. Pod rządami rodziny von Sandreczky-Sandraschütz dwór pełnił funkcję siedziby inspektora prowadzącego gospodarstwo. Pomiędzy 1930 a 1937 rokiem posiadłość rozparcelowano. Losy rezydencji w kolejnych dekadach nie są znane. Obecnie dwór jest własnością prywatną, należy do właściciela posesji nr 21. Zabytek można zobaczyć z zewnątrz z pewnej odległości, zza ogrodzenia.
Dwór murowany z kamienia i cegły, potynkowany, założony na planie prostokąta, dwukondygnacyjny, nakryty łamanym dachem czterospadowym z niewielkimi okienkami. Fasada (elewacja zachodnia) pięcioosiowa, z centralnym parterowym gankiem. Elewacje w znacznym stopniu zdegradowane, zachowały ślady podziałów ramowych. Od północnego-wschodu do dworu przylega prawdopodobnie parterowa dobudówka, obecnie wobec gęsto zarośniętego otoczenia, prawie niewidoczna.
Na zachód od rezydencji zabudowania pofolwarczne, obecnie podzielone pomiędzy kilka posesji. Od południa i wschodu do folwarku i dworu przylega zaniedbany zagajnik, prawdopodobnie pozostałość po parku i ogrodzie.
Zabytki w Ratajnie
Do rejestru zabytków w Ratajnie wpisano kościół ewangelicki, obecnie rzymsko-katolicki parafialny p.w. św. Antoniego, 1849-1853r. (nr rej.: A/1310 z 31.08.2009r.). Ponadto w ewidencji zabytków znajduje się m.in. dwór, obecnie dom mieszkalny nr 21. Zabudowania pofolwarczne zarówno w dawnym Ratajnie Dolnym jak i Górnym nie zostały ujęte nawet w ewidencji zabytków.
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Ratajna zapewniają autobusy prywatnego przewoźnika (Usługi Autokarowe, Mariusz Romańczuk) kursujące m.in. z Bielawy, Dzierżoniowa i Wrocławia. Ze względu na możliwość znalezienia przesiadki polecam dojazd przez Wrocław. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Brzezimierz, następnie DK396 do Strzelina i dalej DK39 do Łagiewnik. W Łagiewnikach należy skierować się na trasę nr 384 (ul. Jedności Narodowej). Po wyjeździe z Łagiewnik z DK384 trzeba skręcić w lewo w lokalną drogę prowadzącą do Ratajna. W północnej części miejscowości (Ratajno Górne) na wschód od głównej drogi znajduje się folwark (zabudowania nr 37, 41, 42) przy którym dawniej stał pałac. Z kolei w południowej części wioski (dawna Ratajno Dolne), na zachód od głównej ulicy położony jest folwark z dworem, obecnie budynkiem mieszkalnym nr 21. Samochód można zostawić przy bocznej drodze prowadzącej do zabudowań pofolwarcznych. Odległość: w jedną stronę z Gliwic około 175km, z Wrocławia niecałe 50km.
Damian Dąbrowski,
Czerwiec 2015 r.