Powiat trzebnicki, gmina Trzebnica
(nazwa niemiecka: Skarsine, w latach 1936-1945 Sauerbrunn, Kreis Trebnitz)
Rys historyczny i stan obecny:
Pierwsze wzmianki o Skarszynie pochodzą z trzynastego stulecia. Jako właściciela miejscowości w 1324 roku wymieniono Wilhelma de Scarsin. Następnie dobra należały do Busco de Scarsine i od 1456 roku do Janke i Heinricha Nessengnese. Przez dłuższy czas majątek utrzymywał się w rękach rodziny von Promnitz. W Skarszynie wzmiankowano Hermanna von Promnitz, Hansa von Promnitz (1561r.) i Christopha von Promnitz (1687r.). Kolejnymi właścicielami wioski byli: Hans von Nassengrif, rodzina von Salisch, w 1743 roku hrabia von Reus, w 1778 roku kapitan von Kessel. W 1778 roku dobra zakupił Balthazar Ernst von Keltsch. Według opisu miejscowości z 1785 roku w Skarszynie istniała siedziba pańska, folwark, ewangelicka szkoła, 22 gospodarstwa zagrodnicze, dwa gospodarstwa chałupnicze i dwa młyny. Osada liczyła 213 ewangelickich mieszkańców, należących do kościoła w Łozinie (Lossen). W 1830 roku właścicielem posiadłości w Skarszynie był starszy ziemski von Keltsch. W wiosce wzmiankowano pałac, folwark, 41 domów, ewangelicką szkołę, dwa wiatraki i cegielnię. Skarszyn zamieszkiwały 344 osoby, w tym 38 wyznania katolickiego. Ewangelicy i katolicy należeli do kościołów w Łozinie. W 1845 roku majątek należał do spadkobierców starszego ziemskiego von Keltsch. W Skarszynie był pałac, folwark, 44 domy, ewangelicka szkoła, dwa młyny wodne, browar, gorzelnia i cegielnia. Wioska liczyła 394 mieszkańców, w tym 30 katolików. Przynależność parafialna od 1830 roku nie uległa zmianie. W latach 1856-1876 jako właściciel dóbr wzmiankowany był Julius von Keltsch, związany z rodziną książąt brunszwicko-oleśnickich, pełniący m.in. funkcję starszego ziemskiego i prezydenta kamery. Przed 1886 rokiem majątek w Skarszynie odziedziczył radca Arnold von Keltsch. W 1886 roku posiadłość liczyła 491ha, w tym 387ha pól uprawnych, 16ha łąk, 1ha pastwisk, 74ha lasów, 13ha dróg i podwórzy gospodarczych. Na folwarku hodowano 25 koni, 153 sztuki bydła rogatego, w tym 79 krów, 600 owiec, 28 świń. Gospodarstwo prowadził inspektor Marx. Radca Arnold von Keltach pozostał właścicielem dóbr przynajmniej do 1912 roku. Za jego rządów często zmieniali się inspektorzy zajmujący się folwarkiem: 1886r. – Marx, 1894r. – Hellmann, 1905r. – Jahuz, 1912r. – Ebrecht. Pomiędzy 1912 a 1917 rokiem posiadłość otrzymała w spadku Pani Marie Stier, z domu von Katzler. W tym czasie powierzchnia włości wynosiła 484ha, w tym 394ha pól uprawnych, 14ha łąk, 9ha ogrodu, 52ha lasów, 15ha dróg i podwórzy gospodarczych. Gospodarstwo specjalizowało się w hodowli bydła wschodniofryzyjskiego i sprzedaży mleka. Pani Marie Stier, z domu von Katzler wzmiankowana była w Skarszynie w księgach adresowych z lat 1917-1937. W 1937 roku współwłaścicielem posiadłości był wrocławski bank - Bkk. Schles. Landschaftlische Bank Breslau. W tym czasie funkcję generalnego pełnomocnika pełnił porucznik Friedrich Stier, inspektorem był Paul Krüger, a leśniczym Pan Sorge. Majątek liczył 440ha, w tym 325ha pól uprawnych, 16ha łąk, 21ha pastwisk, 59ha lasów, 2ha stawów i grobli, 2ha parku i ogrodu, 15ha dróg i podwórzy gospodarczych. Hodowano czarnobiałe bydło wschodniofryzyjskie, uprawiano buraki cukrowe, len, pszenicę. Po drugiej wojnie światowej dobra rodziny Stier w Skarszynie przejęło państwo polskie. Folwark wraz z pałacem przekazano w zarząd Państwowemu Gospodarstwu Rolnemu. W rezydencji urządzono mieszkania dla pracowników przedsiębiorstwa. W 1984 roku przeprowadzono generalny remont pałacu, w jego efekcie budynek utracił pierwotny wysoki dach, zniszczono wystrój wnętrz i większość detali zdobiących elewacje. Po remoncie obok funkcji mieszkalnych zabytek użytkowany był także jako dom kultury. Właścicielem pałacu do lat dziewięćdziesiątych XX wieku pozostawało Państwowe Gospodarstwo Rolne w Trzebnicy Zakład Rolny Skarszyn. Po jego upadku majątkiem zarządzała Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa. W 1994 roku gospodarstwo wraz z pałacem nabyła firma AgroBeta Sp. z o.o. W dawnej rezydencji funkcjonuje świetlica wiejska i punkt biblioteczny.
Pałac
Rezydencja w Skarszynie istniała już w osiemnastym stuleciu, budynek wzmiankowano m.in. w 1785 roku. Obecny pałac wraz z dwoma oficynami wybudowano w stylu klasycystycznym w 1820 roku. W tym czasie rodzina von Keltsch, założyła również ogród ozdobny. Pałac w wyniku remontu z 1984 roku utracił cechy stylowe, za wyjątkiem kolumnowego portyku w fasadzie. Budynek murowany z cegły, potynkowany, założony na planie prostokąta, podpiwniczony, dwukondygnacyjny, obecnie nakryty płaskim dachem. Fasada (elewacja zachodnia) przekształcona, siedmioosiowa, z centralnym głównym wejściem, poprzedzonym schodami. Elewacja tylna pięcioosiowa, z dodatkowym wejściem do budynku. Elewacje pozbawione ozdobnych detali architektonicznych, za wyjątkiem wspomnianego wyżej portyku. Przed pałacem podjazd, bo jego bokach dwie parterowe oficyny o cechach klasycystycznych. Wokół rezydencji resztki liściastego starodrzewu: klony, lipy, dęby, kasztanowce, jesiony, buki i platany klonolistne. Część obszaru dawnego ogrodu zajmuje dzisiaj boisko sportowe. Na południe od dawnej siedziby szlacheckiej wokół dziedzińca folwarcznego wznoszą się zabudowania gospodarcze zbudowane w latach 1880-1900.
Zabytki w Skarszynie
Do rejestru zabytków nie wpisano żadnego obiektu w Skarszynie. W ewidencji zabytków znajduje się m.in. zespół pałacowy: pałac, oficyna pałacowa I (obecnie warsztaty), oficyna pałacowa II (obecnie dom mieszkalny nr 16), dawna rządcówka (nr 36), budynek gospodarczy (przy domu nr 36), dom mieszkalny (nr 37), dom mieszkalny (nr 38), park pałacowy i zdrojowy.
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Skarszyna zapewniają rzadko kursujące autobusy PKS z Boleścina, Trzebnicy i Wrocławia. Ze względu na trudności ze znalezieniem przesiadki nie polecam tego sposobu dojazdu. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Legnicy do węzła Wrocław Południe, następnie autostradową obwodnicą miasta (A8) do węzła Wrocław Północ i dalej drogą S8 w stronę Oleśnicy. Z tej ostatniej trasy należy zjechać do miejscowości Łozina, skąd do Skarszyna prowadzi lokalna droga. Odległość: z Gliwic w jedną stronę około 200km. Zespół pałacowy znajduje się we wschodniej części Skarszyna. Samochód można zaparkować na podjeździe, w bezpośrednim sąsiedztwie dawnej rezydencji.
Damian Dąbrowski,
Luty 2014 r.
