Powiat kłodzki, gmina Kłodzko
(nazwa niemiecka: Niederschwedeldorf, Kreis Glatz)
Rys historyczny i stan obecny:
Pierwsza wzmianka o Szalejowie Dolnym pochodzi z 1269 roku. W latach 1337-1350 wieś należała do braci Ottona i Reuczka von Glubos. Przez większą część swej historii Szalejów Dolny nie był jednak własnością prywatną, lecz wchodził w skład dóbr zakonnych. Początkowo właścicielami wioski byli augustianie z Kłodzka, dla których Szalejów Dolny zakupił w 1350 roku arcybiskup praski Arnošt z Pardubic. W 1597 roku posiadłość przejęli od augustianów kłodzcy jezuici. W ich rękach wioska pozostała do kasaty majątków zakonu w 1787 roku. Niedługo później dobra w Szalejowie Dolnym nabył od państwa pruskiego Friedrich Wilhelm von Reden (1752r., zm.1815r.). W 1815r. po bezpotomnej śmierci Friedrich Wilhelma majątek otrzymała w spadku jego siostra, małżonka barona von Münchhausen. W 1845 i 1857 roku jako właściciel dóbr wzmiankowany był baron Ernst von Münchhausen. Około 1861r. posiadłość odziedziczył Hilmar von Münchhausen. Baron Hilmar von Münchhausen do swych majątków dokupił dobra Podtynie. Właściciel Szalejowa Dolnego pełnił między innymi funkcję starszego ziemskiego (Landesältester). Zmarł około 1886 roku. Z małżeństwa z Luizą von Löbbecke pozostawił małoletniego syna Hilmana juniora, w imieniu którego gospodarstwem zarządzał pełnomocnik Julius Neumann. W 1886 roku powierzchnia dóbr wynosiła 294ha, w tym 243ha pól uprawnych, 32ha łąk, 4ha pastwisk, 2ha lasów, 1ha stawów, 12ha dróg i podwórzy gospodarczych. W 1894 roku należący do Hilmana juniora von Münchhausen majątek Szalejów Dolny (Schwedeldorf Nieder) wraz z folwarkami (mit Vorwerk Comthurhof und Scholzhof) liczył 764ha, w tym 534ha pól uprawnych, 33ha łąk, 175ha lasów, 22ha dróg, podwórzy gospodarczych i stawów. Gospodarstwo prowadził inspektor H. Harriehausen. Hilman junior von Münchhausen pozostał właścicielem dóbr przynajmniej do 1937 roku. Pełnił on między innymi funkcje deputowanego powiatowego i starszego ziemskiego. Służył w armii, gdzie uzyskał stopień majora. Pod jego rządami majątek został powiększony około 1905 roku do 967ha, w tym 653ha pól uprawnych, 46ha łąk, 215ha lasów, 13ha stawów, 10ha parku, 5ha ogrodu, 25ha gospodarstwa. W kolejnych dekadach posiadłość zaczęła jednak podupadać. W 1930 r. liczyła 690ha, w tym 580ha pól uprawnych, 75ha łąk i pastwisk, 34ha lasu i parku, 1ha stawów. Siedem lat później całkowita powierzchnia dóbr wynosiła już tylko 570ha. W 1945 roku pałac rodziny von Münchhausen zajęła Armia Czerwona. Następnie majątek przejęło państwo polskie. Folwark objęło Państwowe Gospodarstwo Rolne. W rezydencji urządzono biura firmy i mieszkania pracowników. Od 1957 roku pałac i gospodarstwo należały do Państwowego Ośrodka Hodowli Zarodowej w Szczytnie. Po 1970 roku pałac wyremontowano i otwarto w nim ośrodek szkoleniowo-wypoczynkowy funkcjonujący w ramach Agrokompleksu „Sudety”. W 1985 roku miał miejsce kolejny remont zabytku. Po likwidacji Państwowego Ośrodka Hodowli Zarodowej w Szczytnie rezydencja znalazła się pod zarządem Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. W 1996 roku agencja sprzedała zabytek Annie Fuchs, obywatelce Stanów Zjednoczonych, polskiego pochodzenia. Odtąd pałac pozostaje własnością prywatną. Obiekt zabezpieczony przed wejściem, nie jest użytkowany, można go zobaczyć tylko z zewnątrz.
Pałac
W siedemnastym wieku zakon jezuitów z Kłodzka ufundował dwór przy folwarku w Szalejowie Dolnym. Obecny neogotycki pałac został wzniesiony z wykorzystanie murów tej budowli. Pałac fundacji rodziny von Münchhausen zbudowano w latach 1840-1844. W 1872 roku rezydencję przebudowano. Dalsze przekształcenia miały miejsce w wyniku remontów z drugiej połowy XX wieku. Budynek murowany, potynkowany, złożony z dwóch prostokątnych skrzydeł połączonych pod kątem rozwartym, skrzydła częściowo podpiwniczone, dwu- i trzykondygnacyjne, nakryte dachami dwuspadowymi. Fasada korpusu ośmioosiowa, z centralnym głównym wejściem, ponad którym na wysokości drugiej kondygnacji znajduje się balkon. Elewacje tylna dziewięcioosiowa, flankowana dwoma okrągłymi wieżami częściowo wtopionymi w budynek. Środkowy trzyosiowy ryzalit w elewacji tylnej poprzedza murowany ganek podtrzymujący balkon. Ryzalit wieńczy szczyt schodkowy. W drugim skrzydle budynku mieści się między innymi dawna kaplica. Elewacje pałacu zachowały liczne detale architektoniczne charakterystyczne dla architektury neogotyckiej: nadokienniki, fryz, pinakle, szczyty, wieże, ostrołukowe zamknięcie części okien. Nad wejściem na balkon w elewacji ogrodowej pozostał kartusz herbowy rodziny von Münchhausen. Wnętrza pałacu są niedostępne, ich układ mógł zostać przekształcony w czasie remontów przeprowadzanych w Polsce Ludowej.
Zabytki w Szalejowie Dolnym
Do rejestru zabytków w Szalejowie Dolnym wpisano kościół parafialny p.w. śś Szymona i Tadeusza (13.09.1960r., nr rej.: 736); plebanię (23.07.1991r., nr rej.: 1346/WŁ); kaplica św. Anny (24.08.1961r., nr rej.: 923); kaplica p.w. św. Marii Magdaleny (24.08.1961r., nr rej.: 922); zespół pałacowy (20.12.1976r., nr rej.: 645/WŁ): pałac i park (z pozostałością grobowca rodziny Münchhausen); dom nr 7, drewniany (14.09.1960r., nr rej.: 737).
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Szalejowa Dolnego zapewniają między innymi autobusy PKS kursujące z Dusznik-Zdrój, Kłodzka, Kudowy-Zdrój i Polanicy-Zdrój. Ze względu na możliwość znalezienia przesiadki polecam dojazd przez Kłodzko. Do miasta można dotrzeć np. pociągiem z Wrocławia. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Prądy, następnie DK46 przez Nysę do Kłodzka. Z Kłodzka najlepiej wyjechać DK8 (ul. Dusznicka) w stronę Kudowy-Zdrój. By dostać się do Szalejowa Dolnego z tej ostatniej trasy przed Szalejowem Górnym należy skręcić w lewo w lokalną drogę. Odległość: z Gliwic w jedną stronę około 190km. Park z pałacem znajduje się po lewej stronie drogi, w północno-wschodniej części Szalejowa Dolnego. Na miejscu nie ma dobrego parkingu, samochód trzeba zostawić na poboczu drogi, bądź przy zabudowaniach gospodarczych dawnego folwarku, położonych w pewnej odległości, na południowy-zachód od parku.
Damian Dąbrowski,
Luty 2013 r.
