Powiat kłodzki, gmina Kłodzko
(nazwa niemiecka: Oberschwedeldorf, Kreis Glatz)
Rys historyczny i stan obecny:
Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z dokumentu biskupa praskiego Jana III Dražica z 1269 roku. Dzieje Szalejowa Górnego są niezwykle trudne do odtworzenia. Była to chyba najbardziej rozdrobniona wioska w Kotlinie Kłodzkiej. Miejscowość już w XVI wieku składała się z kilku majątków: Rübischgut, Engelhof, Der Pannwitz – oder Güsnerhof, Das Mombeugegut, Das Ampassek-Gut. Poniżej krótki zarys dziejów poszczególnych części Szalejowa Górnego.
Riebischhof (Rübischgut)
Pierwszym znanym właścicielem majątku był w 1524 roku Ulrich von Hardego. Dobra należały następnie do Bonawentury Klera i w 1555r. Melchiora von Donig. W 1580r. cesarz Rudolf II nadał posiadłość Casparowi Bernauerowi i Hansowi Poppowi. Od nich część Szalejowa Górnego odkupił Friedrich von Falkenhain z Korytowa (auf Koritau). W 1612 roku zmarł Friedricha von Falkenhaina i dobra w spadku przejęła jego córka Anna Margaretha, małżonka Gottfrieda von Rübisch. Po śmierci brata Seifried von Falkenhain, Anna Margaretha włączyła majątek Rübischgut w skład państwa stanowego Korytów.
Der Engelhof
W 1578 roku właścicielem dóbr był Hans von Walditz. W 1601r. posiadłość nabył Christoph von Donig und Zdanitz auf Niedersteine. Za udział w powstaniu czeskim w 1620 roku został on skazany na dożywocie, a jego włości zostały skonfiskowane przez cesarza. W 1628 roku majątek jako zapłatę za wierzytelności otrzymał baron Carl von Strasolde. W rok później von Strasolde sprzedał posiadłość członkowi rady cesarskiej Johannowi Angelo von Morgante auf Volpersdorf und Schlegel. Odtąd nieruchomość nazywano Engelhof. W 1637 roku dobra przejął Georg von Gronenberg. Trzy lata później włości nabył pułkownik Wolfgang Ferdinand von Fitsch. Następnie około 1652 roku posiadłość odziedziczył jego syn Otto Heinrich von Fitsch. W 1685r. Otto Ferdinand von Fitsch, syn Otto Heinricha sprzedał Engelhof Johannowi Isaiasowi von Hartig z Korytowa. Odtąd losy majątku Engelhof związane były z właścicielami tej miejscowości.
Der Pannwitz – oder Güsnerhof
Dobra w starszych dokumentach określano jako Pannwitzhof. Na początku XVI wieku należały do Hansa von Walditz. W rodzinie von Walditz majątek pozostał do 1636 roku, kiedy to zadłużone dobra nabył Joachim von Pannwitz, małżonek Sabiny z domu von Walditz. W 1645r. Joachim von Pannwitz sprzedał włości Christophowi von Donig auf Niedersteine. W 1709 roku Franz Anton von Güsner odkupił majątek od Heinricha Wilhelma von Donig. Dwa lata później von Güsner sprzedał posiadłość hrabiemu Georgowi Olivierowi von Wallis. Nowy właściciel połączył dział w Szalejowie Górnym z państwem stanowym Wolany (Herrschaft Wallisfurth).
Das Mombeugegut
Była to jedna z posiadłości rycerskich w Szalejowie Górnym. Początkowo majątek należał do rodziny von Walditz. W 1542r. właścicielem dóbr był Hans Prag von Wellnitz. W 1565r. posiadłość powróciła do rodziny von Walditz. W 1619r. po śmierci Georga von Walditz wdowę po nim poślubił Dietrich von Ullersdorf. Majątek w spadku otrzymał ich syn Sigismund von Ullersdorf. Sebastian Sigismund von Ullersdorf, syn Sigismunda pozostał właścicielem majątku do 1715 roku. W 1712r. córka Sebastiana Sigismunda Antonia Constantia została żoną Carla Josepha von Mombeuge. Od nazwiska nowego właściciela dobra nazywano Mombeugegut. Carl Joseph von Mombeuge sprzedał posiadłość hrabiemu Georgowi Olivierowi von Wallis z Wolan.
Das Ampassek-Gut
Majątek obejmował dwa dobra rolnicze. Włości zostały zniszczone w czasie wojny trzydziestoletniej. W 1654r. Georg von Gronenberg sprzedał posiadłość Christophowi von Donig. W latach 1665-1675 dobra należały do Johanna Ferdinanda Leopolda von Kunitz. Po 1686 roku objął je Carl Friedrich von Ampassek. W 1692 roku Carl Friedrich von Ampassek majątek przekazał swojemu synowi. Wdowa po nim Johanna Elizabeth z domu Drescher von Kadan sprzedała posiadłość hrabiemu Georgowi Oliverowi von Wallis, który połączył ją z państwem stanowym Wolany.
Większość posiadłości w Szalejowie Górnym w osiemnastym stuleciu była związana z właścicielami dwóch sąsiednich miejscowości: Korytowa i Wolan. W dziewiętnastym wieku ponownie nastąpiło rozdrobnienie własności, świadczy o tym dokument z 1845 roku, który opisuje 11 majątków w Szalejowie Górnym. Właścicielami najważniejszych spośród nich byli: Ernst von Münchausen (OberSchwedeldorf), baron von Zedlitz-Neukirch (Amtshof), baron von Mitrowsky (Mitrowskyscher Antheil), Friedrich Andreas von Falkenhausen (Antheil Wallisfurth: Maubeuge u. Giesnerhof), proboszcz Baumert (Pfarr-Amts-Antheil), Anton Franz (Ribischhof), wdowa Grandke z Kamieńca koło Kłodzka (Engelhof). W drugiej połowie XIX wieku w miejscowości pozostało 6 majątków: Amtshof, OberSchwedeldorf, Riebischhof, Engelhof, Maubeuge u. Giesnerhof, Pfarrhof. W latach sześćdziesiątych majątki Amtshof, Maubeuge i Giesnerhof zostały połączone przez rodzinę von Falkenhausen z Wolan. Posiadłość Amtshof w 1886 roku liczyła 108ha, 90ha pól uprawnych, 15ha łąk, 3ha pastwisk. Majątek do końca drugiej wojny światowej był częścią państwa stanowego Wolany. Włości Engelhof do 1945 roku należały do właścicieli pobliskiego Kamieńca. W 1886 roku ich powierzchnia wynosiła 85ha, w tym 54ha pól uprawnych, 11ha łąk, 3ha pastwisk, 18ha lasów. Nieruchomość Pfarrhof pozostała własnością kościoła katolickiego do końca drugiej wojny światowej. W 1886 roku liczyła 50ha, w tym 45ha pól uprawnych, 5ha łąk. Właścicielami majątku Riebischhof byli: Anton Franz (1845r.), wdowa Juliane von Franz (1856, 1857r.), Peschke (1858, 1861r.), rodzina Büttner (1866r.), August Büttner junior (1872, 1886r.), spadkobiercy Augusta Büttnera (1894r.), Max Büttner (1902r.), Paul Hoffmann (1905, 1930r.), kapitan Alfred Bussa (1937r.). W 1886 roku dobra liczyły 57ha, w tym 50ha pól uprawnych, 7ha łąk. W 1937 roku ich powierzchnia wynosiła 57ha, w tym 42ha pól uprawnych, 8ha łąk, 5ha pastwisk, 1ha parku i ogrodu, 0,5ha gospodarstwa. Majątek OberSchwedeldorf w 1854 roku nabyła rodzina Büttner. Pomiędzy 1876 i 1886 rokiem posiadłość zaczęto określać Frobelhof. Nazwa ta pozostała w użyciu do końca drugiej wojny światowej. W 1886 roku Robert Büttner był właścicielem dóbr Frobelhof, liczących 151ha, w tym 109ha pól uprawnych, 23ha łąk, 18ha lasów, 1ha gospodarstwa. Robert Büttner zmarł pomiędzy 1902 a 1905 rokiem. W 1905 roku posiadłość o powierzchni 167ha - w tym 115ha pól uprawnych, 24ha łąk, 25ha lasów, 3ha parku, stawów, dróg i podwórzy gospodarczych – należała już do jego spadkobierców. W ich imieniu opiekę nad gospodarstwem sprawował pełnomocni Janeba. W 1912 roku właścicielem posiadłości był Robert Büttner, być może syn wcześniej wspomnianego Roberta. Włości liczyły 185ha, w tym 113ha pól uprawnych, 24ha łąk, 39ha lasów, 2ha stawów, 4ha parku i ogrodu, 3ha dróg i podwórzy gospodarczych. Robert Büttner (junior?) zmarł po 1921 roku. W 1926 roku jako właścicielka nieruchomości wzmiankowana była wdowa Gertrud Büttner. Prawdopodobnie dobra należały do niej do końca drugiej wojny światowej. Około 1937 roku ponownie wyszła za mąż. Jej drugi małżonek Fritz Werner, był w 1937 roku pełnomocnikiem zarządzającym majątkiem. Włości w dalszym ciągu liczyły 185ha, w tym 115ha pól uprawnych, 20ha łąk, 10ha pastwisk, 36ha lasów, 1ha stawów, 1ha parku i ogrodu, 2ha gospodarstwa. Po zakończeniu drugiej wojny światowej majątek przejęło państwo polskie. Na cmentarzu w Szalejowie Górnym do dzisiejszego dnia wznosi się kaplica grobowa rodziny Büttner. Do ścian zewnętrznych budynku wmurowano tablice poświęcone Wilhelminie Büttner z domu Spittel (ur.1861r., zm.1916r.) i Clemensowi Büttner (ur.1836r., zm.1900r.). Prawdopodobnie było to małżeństwo. Należały do niego dobra w górnym Starym Wielisławiu (Ober Altwilmsdorf). Ze względu na brak dostępu do danych genealogicznych na temat rodziny Büttner trudno określić, w jaki sposób właściciele majątku w Starym Wielisławiu spokrewnieni byli z posiadaczami dóbr Frobelhof. Clemens Büttner mógł być ojcem lub bratem Roberta Büttner (seniora). To jednak tylko przypuszczenia. Osobom posiadającym informacje o losach rodziny Büttner będę wdzięczny za kontakt.
Rezydencje w Szalejowie Górnym
Losy rezydencji w Szalejowie Górnym nie zajmowały dotąd szczególnie historyków i konserwatorów zabytków. Skomplikowane dzieje poszczególnych majątków i szczątkowe informacje na ich temat umożliwiają bardziej budowanie hipotez niż opisywanie rzeczywistości. Biorąc pod uwagę fakt, że w XVI wieku miejscowość była podzielona na co najmniej pięć działów, zapewne już wtedy znajdowały się w niej jakieś siedziby szlacheckie. Z czasem poszczególne majątki zostały związane z sąsiednimi wioskami (Korytowem, Wolanami, Kamieńcem), w których położone były rezydencje ich właścicieli. Ostatecznie w Szalejowie Górnym pozostał tylko jeden dwór i kilka folwarków. Obecnie większość zabudowań gospodarczych wspomnianych folwarków jest w niezłym stanie i są w dalszym ciągu użytkowane. Niestety dwór doprowadzony został do ruiny.
Dwór OberSchwedeldorf (Frobelhof)
O historii rezydencji Frobelhof wiemy niestety bardzo mało. Niejasne są zarówno początki jej dziejów, jak i wydarzenia, które po 1945 roku doprowadziły budynek do ruiny. W rejestrze zabytków budynek określono jako pałac i podano przy nim datę 1916 rok. Trudno ocenić czy autorom rejestru chodziło o datę budowy, czy przebudowy. Rezydencja rodziny Büttner powstała zdecydowanie wcześniej niż na początku XX wieku. W rejestrze stan budynku opisano jako nie użytkowany. W rzeczywistości jest on znacznie gorszy. Romuald Łuczyński w swej znakomitej książce „Losy rezydencji dolnośląskich w latach 1945-1991”, obiekt określa jako dwór, niestety nie pisze nic o jego losach w czasach Polski Ludowej. Możemy jedynie przypuszczać, że siedziba rodziny Büttner została doprowadzona do ruiny po 1945 roku. Trudno jednak nawet określić dekadę w której zniszczono budynek.
Dwór był murowany z kamieni i cegły, założony na planie prostokąta, posiadał dwie kondygnacje. Obecnie z budynku pozostały znaczne fragmenty ścian obwodowych do wysokości drugiej kondygnacji i resztki ścian działowych. Osoby posiadające informacje o losach dworu, bądź też zdjęcia i widokówki przedstawiające rezydencję w czasach świetności proszę o kontakt i pomoc w opisaniu jej wyglądu i dziejów.
Zabytki w Szalejowie Górnym
Do rejestru zabytków w Szalejowie Górnym wpisano zespół kościoła parafialnego p.w. św. Jerzego (23.07.1991r., nr rej.: 1345): kościół (14.03.1960r., nr rej.: 659), dzwonnicę, mur obronny cmentarza, kaplicę, budynek bramny; pałac (26.09.1991r., nr rej.: 1356/WŁ), dom zarządcy folwarku, nr 47 (31.12.1998r., nr rej.: 1643/WŁ); spichrz z domem mieszkalnym, nr 64 (31.12,1998r., nr rej.: 1644/WŁ).
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Szalejowa Górnego zapewniają między innymi autobusy PKS kursujące z Dusznik-Zdrój, Kłodzka, Kudowy-Zdrój i Polanicy-Zdrój. Ze względu na możliwość znalezienia przesiadki polecam dojazd przez Kłodzko. Do miasta można dotrzeć np. pociągiem z Wrocławia. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Prądy, następnie DK46 przez Nysę do Kłodzka. Z Kłodzka najlepiej wyjechać DK8 (ul. Dusznicka) w stronę Kudowy-Zdrój. Ta ostatnia trasa prowadzi przez środek Szalejowa Górnego. Odległość: z Gliwic w jedną stronę około 190km. Na miejscu samochód najlepiej zaparkować w pobliżu kościoła parafialnego i dalej po miejscowości poruszać się na piechotę. By dotrzeć do ruin dworu należy iść wzdłuż DK8 na zachód (kierunek Kudowa-Zdrój) i po minięciu skrzyżowania z drogą do Wolan, skręcić w pierwszą drogę w prawo. Ruiny położone są na północ od trasy DK8 i na zachód od drogi Szalejów Górny – Wolany.
Damian Dąbrowski,
Luty 2013 r.
