Powiat kłodzki, gmina Radków
(nazwa niemiecka: Niedersteine, Kreis Neurode, od 1932r. Kreis Glatz)
Rys historyczny i stan obecny:
Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1322 roku. W pierwszej połowie czternastego wieku Ścinawka Dolna należała do Otto von Nymancza. Już w drugiej połowie tego stulecia wioska podzielona była na kilka działów. W 1385 roku właścicielem jednego z nich był niejaki Kunczke, z kolei rok później wzmiankowano dwór i folwark Johanna Czeterwanga. W Ścinawce Dolnej znajdowało się również wolne sędziostwo, a jeden z działów zachowała zapewne rodzina von Nymancz, bowiem w dokumencie z 1402 roku występuje Conrad von Nymancz. W 1412 roku bracia Donig von Zdanicz odkupili od Hannsa von Czeschawa dobra obejmujące dwór w Ścinawce Dolnej. W kolejnych wiekach właściciele poszczególnych działów nadal często się zmieniali, jednak cześć wioski pozostała w rękach przedstawicieli rodziny Dohnig von Zdanicz aż do wojny trzydziestoletniej, kiedy to w 1622 roku za opowiedzenie się po stronie protestanckiej została skonfiskowana przez komisję cesarską. W kolejnych latach majątek obejmujący dwór górny w Ścinawce Dolnej przeszedł na własność Johanna Hofera von Hofenberga, od którego w 1655 roku odkupił go baron von Stillfried z Nowej Rudy. Przed 1680 rokiem córka barona von Stillfrieda wniosła majątek w wianie małżonkowi z rodziny von Hemm. W połowie osiemnastego stulecia w Ścinawce Dolnej wyróżniano cztery działy. Dwa z nich należały do hrabiego von Vetter, właścicielem trzeciego pozostawali członkowie rodu von Hemm, czwarty posiadał baron von Haugwitz. Do 1782 roku Carl baron von Hemm zjednoczył w swych rękach całą wioskę, za wyjątkiem folwarku Bömischwinkel. Według opisu miejscowości z 1789 roku Ścinawka Dolna składała się z dwóch części. Właścicielem pierwszej był baron Carl von der Hemm. W wiosce znajdował się kościół, probostwo, dwór, cztery folwarki, 2 młyny wodne, 33 gospodarstwa kmieci, 160 gospodarstw chałupników i zagrodników. Ścinawka Dolna liczyła 983 mieszkańców. Druga część należała do hrabiego Antona von Haugwitz i obejmowała folwark Bömischwinkel (w Gorzuchówku), pięć gospodarstw kmiecych i 9 gospodarstw chałupników oraz zagrodników. W wymienionych zabudowaniach mieszkały w sumie 72 osoby. W 1793 roku większość Ścinawki Dolnej od rodziny von der Hemm odkupił hrabia Anton Aleksander von Magnis (ur.1751r., zm.1817r.). Kolonia Bömischwinkel po śmierci Antona von Haugwitz dzieliła losy jego majątków w Piszkowicach i Bierkowicach. Najpierw w spadku otrzymała ją jedyna córka Antona von Haugwitz, małżonka hrabiego von Hoverden-Plenken. A w 1823 roku wraz z wymienionymi wyżej dobrami została sprzedana pułkownikowi Friedrichowi Wilhelmowi von Falkenhausen (ur.1781r., zm.1840r.). Według opisu z 1830 roku Ścinawka Dolna składała się z trzech części. Właścicielem dwóch był hrabia Friedrich Wilhelm Anton von Magnis (ur.1786r., zm.1861r.), najstarszy syn Antona Aleksandra. W części pierwszej znajdowało się 116 domów, dwa młyny wodne, browar, gorzelnia, cegielnia. Liczyła ona 662 mieszkańców, w tym 3 ewangelików. W części drugiej odnotowano 81 domów i 363 mieszkańców wyznania katolickiego. Trzeci dział - kolonia Bömischwinkel pozostawał w rękach barona Friedricha Wilhelma von Falkenhausen. Znajdował się w niej folwark i 13 domów z 86 mieszkańcami, wszyscy z nich byli katolikami. W wiosce wzmiankowano również parafialny kościół katolicki, kaplicę św. Sebastiana i szkołę katolicką. Kolejne informacje na temat Ścinawki Dolnej pochodzą z 1845 roku. Wieś w tym czasie dzieliła się na dwie części. Właścicielem pierwszej pozostawał hrabia Friedrich Wilhelm Anton von Magnis z Bożkowa, przewodniczący sejmu prowincjonalnego. Należący do niego dział składał się z 212 domów, zamieszkanych przez 1241 osób, w tym 11 wyznania ewangelickiego. Na folwarkach Magnisów w Ścinawce Dolnej hodowano 1650 owiec merynosów i 379 sztuk bydła. Kolonię Bömischwinkel dzierżyła Charlotte baronowa von Falkenhausen z domu von Magnis (ur.1791r., zm.1867r.), wdowa po Friedrichu Wilhelmie. Na kolonię Bömischwinkel składało się 16 domostw, ze 121 mieszkańcami, spośród których pięciu było wyznania ewangelickiego. W gospodarstwie rodu von Falkenhausen hodowano 350 owiec merynosów i 48 sztuk bydła. Przed 1856 rokiem Charlotte von Falkenhausen przekazała majątek Bömischwinkel swojej córce, również Charlotte i mężowi drugiej córki Florentine (ur.1816r., zm.1854r.) baronowi Theodorowi von Zedlitz-Neukirch. Od 1858 roku jego jedynym właścicielem był już baron Theodor von Zedlitz-Neukirch (zm.1885r.), kapitan i dyrektor ziemstwa. W 1861 roku po śmierci ojca posiadłość w Ścinawce Dolnej wraz z resztą dóbr bożkowskich otrzymał w spadku hrabia Wilhelm Ernst Adolf von Magnis (ur.1828r., zm.1888r.). Włości w Ścinawce Dolnej Magnisowie często oddawali w dzierżawę, np. 1872 roku jeden folwark dzierżawił Pan Hirschberg, a drugi Pan Kirn. Według księgi adresowej z 1886 roku dwa majątki w Ścinawce Dolnej wchodziły w skład państwa stanowego Bożków (Herrschaft Eckersdorf) należącego do Wilhelma Ernsta Adolfa von Magnis. Pierwsza posiadłość miała powierzchnię 323ha, w tym 145ha pól uprawnych, 47ha łąk, 10ha pastwisk, 115ha lasów, 6ha dróg i podwórzy gospodarczych. W gospodarstwie hodowano 18 koni, 95ha bydła rogatego, w tym 38 krów, 440 owiec. Majątek ten dzierżawił Pan Lichtenstädt. Drugi folwark dzierżawił Kirn. Związane z nim dobra liczyły 657ha, w tym 344ha pól uprawnych, 80ha łąk, 13ha pastwisk, 193ha lasów, 7ha stawów, 20ha dróg i podwórzy gospodarczych. W gospodarstwie hodowano 35 koni, 191 sztuk bydła rogatego, w tym 103 krowy, 580 owiec. W majątku działała cegielnia. W opisie folwarku Bömischwinkel pojawił się błąd. Jako jego właściciel podany został zmarły rok wcześniej Theodor Freiherr von Zedlitz-Neukirch. Ta niewielka posiadłość liczyła zaledwie 61ha, 48ha pól uprawnych, 11ha łąk, 2ha dróg i podwórzy gospodarczych. Przed 1894 roku folwark włączono w skład dóbr Piszkowice należących do dr prawa Wolfgang Moriz-Eichborn. Odtąd aż do drugiej wojny światowej dzielił on losy piszkowickiego majątku. Dobra wchodzące w skład państwa stanowego Bożków w 1888 roku odziedziczył hrabia Anton Franz Ferdinand Wilhelm (ur.1862r., zm.1944r.), najstarszy syn hrabiego Wilhelma Ernsta. Według księgi adresowej z 1894 roku w Ścinawce Dolnej znajdowały się trzy folwarki: Nieder Steine Steinhof, Hildebrand i Grünhof. Ich dzierżawcyami byli: H. Faulhaber z Gorzuchowa (Steinhof), von Kirn ze Ścinawki Dolnej (Hildebrand) i A. Joppich ze Ścinawki Dolnej (Grünhof). Całkowita powierzchnia majątków Magnisów w Ścinawce Dolnej wynosiła 642ha, w tym 330ha pól uprawnych, 80ha łąk, 13ha pastwisk, 193ha lasów, 26ha dróg i podwórzy gospodarczych. Pan Faulhaber pozostał dzierżawcą folwarku Steinhof przynajmniej do 1917 roku. Dzierżawcy pozostałych gospodarstw zmieniali się dość często. W 1937 roku całkowita powierzchnia dóbr bożkowskich hrabiego Antona Franza Ferdinanda von Magnis wynosiła 8761ha, z czego na majątki w Ścinawce Dolnej przypadało 590ha: 249ha pól uprawnych, 32ha łąk, 34ha pastwisk, 262ha lasów, 13ha dróg i podwórzy gospodarczych. W 1937 roku folwarkiem Steinhof zarządzał Amtmann Scholz. Majątek ten liczył 143ha, w tym 108ha pól uprawnych, 10ha łąk, 20ha pastwisk, 5ha dróg i podwórzy gospodarczych. Georg Schmole dzierżawił 75ha z gruntów folwarku Hildebrandhof, a Josef Langer 110ha z posiadłości Grünhof. Po zakończeniu drugiej wojny światowej majątki von Magnisów w Ścinawce Dolnej wraz z resztą ich śląskich włości przejęło państwo polskie.
Dwór
Rezydencję w Ścinawce Dolnej wzmiankowano już w 1412 roku. Kolejne informacje o obronnym założeniu pochodzą z roku 1437, 1439 i 1477. Obecnie istniejący renesansowy dwór został wzniesiony około 1590 roku przez Donatha von Donig, być może z wykorzystaniem części murów starszej budowli. W kolejnych stuleciach siedziba szlachecka w Ścinawce Dolnej była wielokrotnie przebudowywana, m.in. w 1620 roku, w 1750 roku oraz drugiej połowie XIX wieku. Dwór przetrwał drugą wojnę światową bez uszkodzeń, jednak w 1948 roku był w znacznym stopniu zdewastowany. W latach siedemdziesiątych ubiegłego stulecia rezydencję wyremontowano. Niestety w trakcie remontu zatarto część cech stylowych zabytku. Obecnie dwór pełni funkcję wielorodzinnego budynku mieszkalnego i można go zobaczyć tylko z zewnątrz. Dawna rezydencja jest zaniedbana, odpadają tynki, w tym z dekoracją sgraffitową, niszczeją gzymsy. Budynek wymaga pilnego generalnego remontu. Bez wsparcia władz samorządowych i Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego tego typu remont nie jest możliwy. Biorąc pod uwagę obecną sytuację w Polsce nie można niestety liczyć na tego typu pomoc.
Renesansowy dwór w Ścinawce Dolnej w dawnym majątku Steinhof to budynek murowany z kamienia i cegły, pierwotnie potynkowany, trzyskrzydłowy, na rzucie zbliżonym do litery „C”, z wewnętrznym dziedzińcem, pierwotnie zamkniętym murem kurtynowym. Skrzydła dwukondygnacyjne, z częściowo użytkowym poddaszem, z renesansowymi szczytami i nowszymi lukarnami. W skrzydle zachodnim niesymetrycznie umieszczony wydatny jednoosiowy ryzalit, zwieńczony szczytem wolutowym o atektonicznym układzie pilastrów. Podobny, jednak większy szczyt znajduje się w narożniku północno-zachodnim. Trzeci szczyt zachował się w skrzydle południowym. Elewacje dworu w znacznym stopniu zdegradowane, przekształcono układ osi, arkady dziedzińca zostały zamurowane. Zachowały się fragmenty dekoracji sgraffitowej, pojedyncze otwory okienne posiadają oryginalne płaskie fasciowe obramienia z gzymsami nadokiennymi. W częściowo zachowanym skrzydle północnym wczesnobarokowy portal datowany na lata dwudzieste XVII wieku. Ozdabia on wejście prowadzące do dawnej sieni. Układ wnętrz budynku przekształcony. Sień nakrywa wielolunetowe sklepienie sieciowe, w pojedynczych salach parteru zachowane sklepienia krzyżowe i kolebkowe, w większości pomieszczeń zastosowano stropy belkowe.
Na północny-zachód od dworu wznoszą się pozostałości zabudowań mieszkalnych i gospodarczych folwarku Steinhof. Niektóre obiekty zostały już wyburzone, część nie użytkowanych budynków popada w ruinę, i ich przyszłość jest bardzo niepewna. Od południa i wschodu do rezydencji przylega zaniedbane zadrzewienie, zapewne pozostałość po ogrodzie.
Dwór w Ścinawce Dolnej prezentuje się tak mało okazale, że na niektórych mapach turystycznych nie jest zaznaczany. Zamiast niego jako pałace zaznaczane są zabudowania szpitala św. Józefa i dawny sierociniec św. Anioła Stróża. Jest to oczywiście ewidentna nieścisłość.
Zabytki w Ścinawce Dolnej
Do rejestru zabytków w Ścinawce Dolnej wpisano kościół pomocniczy p.w. św. Stanisława Kostki (22.06.1983r., nr rej.: 933/WŁ); zespół dworski, obecnie nr 17: dwór (31.12.1982r., nr rej.: 896/WŁ) i ogród (31.12.1982r., nr rej.: 895/WŁ). Ponadto w ewidencji zabytków znalazły się m.in.: kościół parafialny p.w. św. Jakuba Apostoła; dwie oficyny, stodoła, obora, stajnia, fontanna i brama w zespole folwarcznym Schlosshof (obecnie nr 17); dwór, obecnie dom mieszkalny w zespole folwarku Hildebrandtgut (nr 17b); dwór folwarku Oberhof, obecnie dom mieszkalny nr 91a, stodoła-wozownia w zespole dworskim (nr 91b); szpital św. Józefa, obecnie klasztor i dom opieki dla dorosłych; sierociniec św. Anioła Stróża, obecnie Dom Opieki dla Dzieci Niepełnosprawnych „Caritas” (nr 21b).
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Ścinawki Dolnej zapewniają rzadko kursujące autobusy PKS z Kłodzka, Nowej Rudy i Raszkowa. Najlepsze połączenie (7 kursów w dni robocze) jest z Nową Rudą. Ze względu na problemy ze znalezieniem przesiadki nie polecam tego sposobu dojazdu. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Prądy, następnie DK46 do Kłodzka przez Nysę. Z Kłodzka należy wyjechać DK381 (ul. Noworudzka), a następnie za miejscowością Bierkowice skręcić w lewo w DK386 prowadzącą do Ścinawki Średniej przez środek Ścinawki Dolnej. Odległość: z Gliwic w jedną stronę około 200km. Zespół dworski (nr 17) znajduje się w centrum Ścinawki Dolnej, na południe od DK386 i kościoła parafialnego p.w. św. Jakuba Apostoła, obok kościoła pomocniczego p.w. św. Stanisława Kostki. Samochód można zostawić przy bocznej drodze, w bezpośrednim sąsiedztwie dworu.
Damian Dąbrowski,
Grudzień 2013 r.
