Powiat średzki, miasto powiatowe
(nazwa niemiecka Neumarkt, Kreis Neumarkt)
Zabytki w Środzie Śląskiej
Środa Śląska posiada wyjątkowo cenny i różnorodny zespół zabytków, odzwierciedlający jej wielowiekową historię oraz znaczenie jako ośrodka administracyjnego, handlowego i religijnego. Ochroną konserwatorską objęty jest historyczny ośrodek miasta wraz z zachowanym średniowiecznym układem urbanistycznym oraz pozostałościami obwarowań miejskich. Wśród najważniejszych obiektów sakralnych znajduje się parafialny kościół św. Andrzeja Apostoła z wolnostojącą dzwonnicą, dawny kościół szpitalny Najświętszej Marii Panny oraz zespół klasztorny franciszkanów przy ul. Kościuszki, obejmujący kościół klasztorny pw. św. Krzyża i zabudowania poklasztorne. Istotnym elementem dziedzictwa kulturowego miasta są także liczne historyczne cmentarze: katolicki, komunalny, dawny cmentarz przekształcony w skwer, cmentarz żydowski oraz cmentarz wiejski wraz z kaplicą cmentarną. Szczególne znaczenie ma również stanowisko archeologiczne obejmujące relikty dawnego zamku książęcego. Do dziś przetrwały w formie czytelnych pozostałości w terenie. Relikty zamku zostały wpisane do rejestru zabytków 7 maja 1966 r. (nr rej.: A/3789/1665).
Miejsce w którym znajdował się zamek
Środa Śląska to miasto o średniowiecznym rodowodzie, położone na ważnym skrzyżowaniu dawnych szlaków handlowych między Wrocławiem a Legnicą. Od XIII wieku pełniła istotną funkcję administracyjną i gospodarczą regionu, czego wyrazem był rozwinięty układ urbanistyczny, mury obronne oraz zamek kasztelański, dziś już nieistniejący. Zamek w Środzie Śląskiej powstał prawdopodobnie w trzeciej ćwierci XIII wieku, najpewniej z fundacji księcia wrocławskiego Henryka III Białego. Był integralną częścią systemu obronnego miasta – jego kamienne mury pełniły jednocześnie funkcję murów miejskich. Warownia miała plan zbliżony do czworoboku o wymiarach około 30 × 32 m, z masywnymi murami dochodzącymi do 9 metrów wysokości oraz potężną cylindryczną wieżą narożną. Od miasta oddzielała ją szeroka fosa. Na terenie zamku znajdowały się liczne zabudowania mieszkalne i gospodarcze. Początkowo były one drewniane, jednak z czasem wzniesiono obiekty murowane, m.in. renesansowy „Wysoki Dom” – trzykondygnacyjny budynek mieszkalny z piekarnią i piwnicami, kuchnię z wykuszem, wieżę więzienną, studnię, stajnie, wozownie oraz zabudowania przedzamcza, takie jak chlewy, kurniki i psiarnia. W XVI wieku zamek stopniowo tracił walory obronne i zaczął pełnić funkcje rezydencjonalno-gospodarcze, a w fosie urządzono ogrody. Historia własności zamku była bardzo zmienna i odzwierciedlała skomplikowane dzieje polityczne Śląska. Początkowo zarządzany był przez kasztelanów, a od XIV wieku przez burgrabiów. Wśród właścicieli i dzierżawców lenna zamkowego pojawiali się przedstawiciele śląskich rodów rycerskich oraz patrycjatu wrocławskiego, m.in. Reidensburga, Ronowa, Sachsów, von Sacków z Rakoszyc czy von Mühlenheimów z Ciechowa. W 1612 roku zamek wykupiła rada miasta Wrocławia, co przypieczętowało jego los. Odtąd budynek ostatecznie zatracił obronny charakter i pełnił wyłącznie funkcje administracyjne. W XVIII wieku większość zabudowań zamkowych została rozebrana, a teren przeznaczono na ogrody. Najdłużej przetrwało przebudowane skrzydło, w którym w XIX wieku mieścił się sąd powiatowy. Obecny gmach Sądu Rejonowego stoi na dawnym terenie zamkowym. Do naszych czasów zachowały się jedynie relikty murów obronnych, zarys fosy oraz niewielkie wyniesienia terenu, przypominające o istnieniu dawnej warowni.
Dawny zamek znajdował się pomiędzy dzisiejszymi ulicami: 1 Maja, Ogrody Zamkowe i świętego Andrzeja. Przybliżona lokalizacja:
51.16556933225164, 16.591365643242877
Damian Dąbrowski,
Grudzień 2025r.
Zabytki Środy Śląskiej. Muzeum i skarb średzki.
