Powiat tarnogórski, część dzielnicy Śródmieście miasta Tarnowskie Góry
(nazwa niemiecka: Carlshof, Kreis Beuthen, następnie Kreis Tarnowitz)
W połowie XVII wieku na obszarze późniejszego Karłuszowca Aleksander Cucher założył gospodarstwo. Od około 1700 roku majątek ten nazywano „Dorota”, prawdopodobnie od imienia właścicielki, Pani Bekerowej, z domu Baumgart. Po 1745 roku dobra nabył hrabia Franz Ludwig Henckel von Donnersmarck z bytomskiej linii rodu. Nowy właściciel rozbudował folwark i powiększył istniejącą rezydencję. Zmienił również nazwę majątku na Carlshof, dla upamiętnienia swego ojca Carla. Hrabia Franz Ludwig zmarł w 1768 roku. Do 1792 roku majątek Karłuszowiec należał do wdowy po nim hrabianki Leopoldyny z domu von Sobeck und Kornitz. Następnie w pałacu w Karłuszowcu zamieszkali przedstawiciele rodziny de La Valette d`Uclaux, spokrewnionej zarówno z bytomskimi Donnesmarckami jak i rodem von Sobeck und Kornitz. Majątek jednak w dalszym ciągu pozostał własnością Donnersmarcków. W 1857 roku zmarł hrabia Joseph de La Valette d`Uclaux, ostatni męski przedstawiciel tego rodu. Sześć lat później Donnesmarckowie do rezydencji w Karłuszowcu przenieśli zarząd swych dóbr, działający dotąd w Siemianowicach. W drugiej połowie XIX wieku majątek Karłuszowiec został powiązany z dobrami w Bobrownikach. Pod koniec stulecia w sąsiedztwie rezydencji wzniesiono nowe budynki przeznaczone dla urzędników zarządzających dobrami, w tym m.in. oficynę i willę dla dyrektora. Po pierwszej wojnie światowej część majątków Donnersmarcków znalazła się w granicach II Rzeczpospolitej. W pałacu w Karłuszowcu umieszczono dyrekcję zarządzającej nimi spółki „The Henckel von Donnersmarck-Beuthen Estates Limited”. Po zakończeniu drugiej wojny światowej rezydencję w Karłuszowcu, podobnie jak inne śląskie majątki Donnesmarcków, przejęło państwo polskie. W budynku ulokowano Zespół Szkół Odzieżowych. Obecnie pałac w dalszym ciągu pełni funkcje oświatowe i jest siedzibą Edukacyjne Centrum Ubioru i Rzemiosła. Część zabudowań dawnego majątku zajmuje Zakład Pulmonologii (ul. Lipowa 3), a w willi dyrektora przez wiele lat działało przedszkole.
Pałac
Początki rezydencji sięgają XVII wieku. Pałac przebudowywano kilkukrotnie w kolejnych stuleciach. Budynek murowany, potynkowany, dwuskrzydłowy, na planie litery „L”, skrzydła dwu- i trzykondygnacyjne, nakryte dachami dwuspadowymi.
Klasycystyczna fasada (elewacja północna) osiemnastoosiowa, z trzema pozornymi ryzalitami, spośród których wschodni i środkowy wieńczą trójkątne naczółki. W elewacji ogrodowej (południowej) wydatny ryzalit na osi. Kolejne dwa ryzality zamykają skrzydło wschodnie od północy i południa. Elewacje ozdabiają proste opaski wokół otworów okiennych, odcinkowe nadokienniki, kordonowe gzymsy między kondygnacjami i gzyms wieńczący wsparty na konsolowym fryzie. Część pomieszczeń parteru przykrywają sklepienia kolebkowe i kolebkowe z lunetami. Od południa do pałacu przylegają pozostałości XIX-wiecznego parku z częściowo zachowanym układem ścieżek i alejami. W zachodniej części parku, na wydzielonej działce, znajduje się dawna willa dyrektora zarządu dóbr. Południowy kraniec założenia parkowego wyznacza budynek pełniący funkcję Zakładu Pulmonologii. Przed pałacem stoją barokowe figury św. Floriana i św. Jana Nepomucena, być może pochodzące z warsztatu Antona Österreicha (około połowy XVIII w.).
Zabytki w Tarnowskich Górach Karłuszowcu
Do rejestru zabytków wpisano zespół pałacowy zarządu dóbr Henckel von Donnersmarck, ul. Legionów – Lipowa – Ogrodowa, nr rej.: A/1481/92 z 6.08.1992r.: budynek zarządu, willę, pałacyk, park i dwie aleje dojazdowe.
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Tarnowskich Gór zapewniają pociągi m.in. z Katowic i Kluczborka oraz autobusy KZK GOP i MZK Tarnowski Góry (np. nr 5 z Katowic, nr 19 z Bytomia, nr 80 i 112 z Gliwic, nr 83 z Zabrza). Najbliżej pałacu przy ul. Legionów 35 mieści się przystanek Tarnowskie Góry Bytomska, na którym zatrzymują się m.in. autobusy linii nr 1, 19, 80, 83, 112, 191, 820. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic DK78 do Tarnowskich Gór, a następnie w mieście skręcić w ulicę Gliwicką, boczną której jest ulica Legionów, przy której pod nr 35 znajduje się opisywany pałac. Odległość: z Gliwic w jedną stronę około 25km. Naprzeciwko pałacu położony jest niewielki parking.
Damian Dąbrowski,
Sierpień 2014 r.
