Powiat średzki, gmina Udanin
(nazwa niemiecka Gäbersdorf, Kreis Striegau, od 1932r. Kreis Neumarkt)
Zabytki w Udaninie
Do rejestru zabytków w Udaninie zostały wpisane:
- układ ruralistyczny z nawarstwieniami archeologicznymi (nr rej.: 536/A/05 z 10.06.2005r.
- kościół cmentarny św. Urszuli (nr rej.: A/1122/1667 z 7.05.1966r.)
- cmentarz przykościelny (nr rej.: A/1123/940/L z 16.02.1990r.)
- cmentarz parafialny (za wsią, nr rej.: A/1121/907/L z 16.02.1990r.)
- park krajobrazowy (nr rej.: A/2746/506/L z 13.05.1977r.)
- śródpolny szpaler lipowy i aleja lipowa (nr rej.: A/2720/695/L z 25.06.1986r.)
Ponadto w ewidencji zabytków uwzględniono m.in. zespół pałacowy: pałac, dwie oficyny mieszkalne, stodoła (wszystko pod nr 14); willę – dawną szkołę (nr 1).
Miejscowość wzmiankowano w 1250 roku jako Vdanyn, w 1371 roku jako Gebehardsdorff, w 1389 roku pod nazwą Gebhardivilla. Do połowy XIII wieku wieś wchodziła w skład dóbr klasztoru augustianów na Piasku we Wrocławiu. W latach 1458-1471 Udanin należał do Dippranda von Reibnitz, starosty księstwa świdnicko-jaworskiego. Wieś dzieliła się na dwie części: Dolną i Górną. Jeden z działów należał do rodziny von Landskron. W majątku wzmiankowano Joachima von Landskron, a po nim Otto Friedricha von Landskron. Drugi dział w 1548 roku był własnością rodzeństwa von Strachwitz. W latach 1566-1569 właścicielem włości był Hans von Strachwitz. W ścianie kruchty kościoła znajduje się późnorenesansowe epitafium Davida von Landskron (zm. 1605r.). W 1608 roku Carl von Landskron odkupił od rodu von Strachwitz posiadłość w Górnym Udaninie. W 1658 roku Dolny Udanin należał do Hansa Adolpha von Pannwitz, który w 1662 roku odkupił Górny Udanin od Joachima von Landskron i połączył obydwie części miejscowości. Dobra w rękach rodu von Pannwitz pozostały do 1742 roku. Następnie otrzymał je Friedrich von Mohl. W 1750 roku właścicielką Udanina była baronowa Susanne Christiane Eleonore von Mohl, z domu von Pannwitz.
W 1778 roku włości od spadkobierców von Mohl odkupił Karl Ludwig baron von Richthofen (ur.1733r., zm.1795r.) z Goczałkowa w okolicach Strzegomia. W 1785 roku w miejscowości znajdował się katolicki kościół, ewangelicki kościół (wybudowany w 1750 roku), 2 probostwa, 2 szkoły, 2 folwarki, pańska siedziba, 8 gospodarstw kmiecych, 27 zagrodniczych, 12 chałupniczych, 1 wiatrak, 1 młyn wodny. Udanin liczył 393 mieszkańców, w większości ewangelików. W 1795 roku dobra odziedziczył Andreas Ludwig von Richthofen (ur.1764r., zm.1818r.), syn Karla Ludwiga i Regine z domu von Waltmann. Kolejnym właścicielem posiadłości został Karl Erdmann Julius von Richthofen (ur.1799r., zm.1862r.), syn Andreasa Ludwiga i Henriette z domu von Lϋttwitz. W 1830 roku w Udaninie Dolnym i Górnym znajdowało się 81 domów, pałac, 2 folwarki, ewangelicki kościół, ewangelicka szkoła, katolicki kościół i szkoła, młyn wodny, wiatrak, cegielnia. Wieś liczyła 552 mieszkańców, w tym 58 katolików. W 1845 roku właścicielem majątku pozostawał starszy ziemski Julius baron von Richthofen. W Udaninie wzmiankowano 84 domy, pałac, 2 folwarki, 768 mieszkańców, w tym 92 katolików, ewangelicki kościół parafialny, ewangelicką szkołę, katolicki kościół parafialny, katolicką szkołę, młyn wodny, browar, gorzelnię, cegielnię, hodowlę 2400 owiec merynosów oraz 235 sztuk bydła. Za miejscowością znajdował się drugi młyn wodny zwany Neumϋhle. W 1845 roku majątek nabył przedsiębiorca Georg Gottlob Kramsta (ur.1782r., zm.1850r.). W 1850 roku dobra w Udaninie, Lasku, Dębnicy i Jaroszowie otrzymał w spadku porucznik Emil Kramsta, najmłodszy syn Georga Gottloba. Starszy ziemski Emil Kramsta z posiadanych włości utworzył fideikomis. Pozostał jego właścicielem przynajmniej do 1876 roku. W 1882 roku dobra nabył Siegfried baron von Richthofen. W 1894 roku włości w Udaninie z folwarkiem Louisenhof liczyły 600ha, w tym 492ha pól uprawnych, 51ha łąk, 36ha lasów, 2ha wód, 19ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Przy folwarku działała cegielnia. Siegfried baron von Richthofen w latach 1903-1918 pełnił funkcję starosty powiatu strzegomskiego. Major Siegfried baron von Richthofen wzmiankowany był jako właściciel majątku przynajmniej do 1937 roku. Należały do niego także dobra Dźwigórz i Dębnica. Pełnił funkcję generalnego pełnomocnika do spraw majątków w Tomkowicach w powiecie świdnickim i Strzegomianach w powiecie wrocławskim. Posiadłość w Udaninie miała powierzchnię 600ha, w tym 492ha pól uprawnych, 51ha łąk, 36ha lasów, 2ha wód, 3ha parku, 16ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków.
Pałac w połowie XIX wieku na rycinie z teki Dunckera
Źródło: https://polska-org.pl/885198,foto.html?idEntity=514885 (dostęp: 11.10.2021r.)
Pałac na widokówce z lat 30-tych XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/5641462,foto.html?idEntity=514885 (dostęp: 11.10.2021r.)
Rezydencję w Udaninie wzmiankowano w 1785 roku. Pałac został przebudowany w stylu neoklasycystycznym w latach 1823-1824 na zlecenie Juliusa von Richthofena. Otaczający siedzibę park krajobrazowy został założony w miejscu starszego ogrodu według projektu Eduarda Petzolda przygotowanego dla Siegfrieda von Richthofena. Po 1945 roku majątek został przekazany w zarząd Państwowemu Gospodarstwu Rolnemu. W pałacu urządzono biura przedsiębiorstwa. W latach 70-tych XX wieku budynek został całkowicie przebudowany, w wyniku remontu zatracił wszelkie cechy stylowe. Kolejnymi właścicielami dawnej rezydencji były: Przedsiębiorstwo Rolne Handlowo-Usługowe w Pierśnie, Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa. Od 2000 roku zabudowania należą do firmy „Polboto-Agri” Sp. z o.o., będącej autoryzowanym dealerem kilku producentów sprzętów rolniczych, np. John Deere Polska, Manitou Polska, Alois Pottinger. Pałac murowany, założony na rzucie prostokąta, składa się z dwukondygnacyjnego korpusu z mezzaninem i dwóch niższych aneksów, nakrytych niskimi dachami czterospadowymi. Fasada z centralnym ryzalitem, zwieńczonym trójkątnym przyczółkiem. Na osi budynku główne wejście poprzedzone schodami. Ponad wejściem zamknięte półokrągło okna drugiej kondygnacji, nad nimi gzyms odcinkowy i kartusz herbowy. Elewacje skrajnie uproszczone, pozbawione boniowania, opasek wokół okien, gzymsów nadokiennych. Wnętrz również przekształcone, jedno z pomieszczeń nakryte sklepieniem zwierciadlanym. Zachowane oryginalne kominki.
Secesyjna willa z przełomu XIX i XX wieku, wzniesiona dla dyrektora Schlesische Chamotte- und Tonwerke. Po drugiej wojnie światowej w budynku mieściła się szkoła. Obecnie zabytek jest własnością prywatną. Obiekt nie jest użytkowany, niezabezpieczony przed wejściem, powoli niszczeje. Willa murowana, na rzucie prostokąta, trzykondygnacyjna, nakryta dachem czterospadowym. Fasada siedmioosiowa, z centralnym pozornym ryzalitem, zwieńczonym szczytem o wklęsło-wypukłym narysie. Główne wejście ozdobione portalem arkadowym na półkolumnach. Okna prostokątne i zamknięte półkuliście, z opaskami. Bryłę urozmaicają ryzality, w elewacjach bocznych zamknięte tarasami. Elewacja dekorowane gzymsami, płycinami, girlandami. Układ wnętrz dwutraktowy, z wąskim korytarzem między traktami.
Udanin położone jest około 20 kilometrów na południowy-zachód od Środy Śląskiej. Z miasta powiatowego dojazd drogami lokalnymi przez Ciechów, Michałów i Jarostów. W pobliżu Udanina znajduje się zjazd na autostradzie A4. Zespół pałacowo-folwarczny położony jest w zachodniej części wioski.
Dokładna lokalizacja pałacu:
51.037839998436986, 16.446571359169845
Willa nr 1 znajduje się na zachodnim krańcu Udanina, przy lokalnej drodze do Piekar.
Dokładna lokalizacja budynku:
51.036619994532195, 16.436963130396677
Damian Dąbrowski,
Październik 2021r.