Powiat strzelecki, miasto
(nazwa niemiecka: Ujest, w latach 1936-1945 Bischofstal, Kreis Gross Strehlitz)
Rys historyczny i stan obecny:
Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z bulli papieża Hadriana IV z 1155 r. Dobra ujazdowskie w tym czasie należały już do biskupów wrocławskich. W 1223 r. Ujazd otrzymał prawa miejskie, nadane przez biskupa Wawrzyńca. W 1285 r. po raz pierwszy w źródłach historycznych pojawia się informacja o kościele p.w. św. Andrzeja Apostoła. Zapewne w drugiej połowie XIII w. biskupi wznieśli w mieście również zamek. Miasto było ważnym ośrodkiem administracji kościelnej, a w warowni rezydował prokurator - urzędnik zarządzający majątkami należącymi do dóbr ujazdowskiech, w skład których wchodziły: Stary Ujazd, Jaryszów, Niekarmia, Niewiesie, Zimna Wódka, Poniszowice, Klucz. Zamek w tym czasie składał się z czworobocznej wieży otoczonej murem kurtynowym i fosą. Biskupi wrocławscy przebywali w nim rzadko, jedynie podczas wizytacji swych górnośląskich majątków. W czternastym stuleciu zamek rozbudowano, wzniesiono między innymi budynek mieszkalny. Warownia w Ujeździe była jedną z przyczyn konfliktu pomiędzy księciem Bolkiem III opolskim (zm. 1382 r.) a biskupem Przecławem z Pogorzeli (zm. 1376 r.). Spór ostatecznie rozstrzygnął Karol IV, cesarz i król czeski, który nakazał rozebranie fortyfikacji w Ujeździe. Zamek później wielokrotnie wzmiankowany w źródłach przetrwał, nie był jednak zbyt silną twierdzą i w 1430 r. nie uchronił miasta przed wojskami husytów. Wojny husyckie nadszarpnęły finanse biskupstwa wrocławskiego i zmusiły biskupa Konrada do sprzedania w 1443 r. dóbr ujazdowskich wraz z zamkiem księciu opolskiemu Bolkowi V (zm. 1460 r.). Za czasów biskupa Jodoka z Rożemberku Ujazd na krótko powrócił do dóbr kościelnych, ale już w 1465 r. został sprzedany, księciu oświęcimsko-gliwickiemu Janowi IV (zm. około 1496 r.). W 1475 r. Jan IV został zmuszony przez króla Macieja Korwina do odstąpienia połowy Gliwic, drugą połowę miasta książę w 1482 r. sprzedał Janowi Bielikowi, staroście Górnego Śląska. Trudno ocenić, z którą częścią majątku Jana IV związane były dobra ujazdowskie. Kolejnymi znanymi właścicielami Ujazdu była w latach 1524 – 1592 rodzina Dluhomilów z Bierawy. Za ich rządów, około 1580 r. nastąpiła renesansowa przebudowa zamku. Następnie miasto wraz z warownią należało od 1609 do 1666 roku do rodu Kochcickich z Lublińca. W 1660 r. nastąpiła kolejna przebudowa zamku, przekształcająca go w rezydencję wygodniejszą do zamieszkania. Kolejnymi właścicielami majątku w Ujeździe byli: w latach 1666-1676 hrabia Karol Joachim Mettich , 1676-1729 rodzina von Praschma, 1729-1780 rodzina Sobek, 1780-1781 hrabia Fryderyk Wilhelm Poradowski, 1781-1788 Gottlieb Schonaich-Carolath, 1788-1793 Ernest von Pannewitz, 1793-1816 Henryk von Franken-Siestorpff, 1816-1843 Józef von Welczek. Zamek w XVIII w. przeszedł kolejną przebudowę. W 1843 r. dobra w Ujeździe nabył książę Hugo zu Hohenlohe – Öhringen ze Sławięcic (1816-1897). W 1861 r. otrzymał on tytuł księcia Ujazdu. Majątki po nim odziedziczył syn, Chrystian Kraft (1848-1926) 5 Fürst zu Hohenlohe – Öhringen i 2 Herzog von Ujest. Po bezpotomnej śmierci Chrystiana Krafta dobra objął jego brat Hans (1858-1955). W 1945 r. książę Hans zu Hohenlohe – Öhringen opuścił Górny Śląsk uciekając przed zbliżającą się Armią Czerwoną, obecnie tytularnym księciem Ujazdu jest jego wnuk książę Kraft Hans Konrad (ur. 1933 r.). Zamek w Ujeździe pod koniec XIX w. został przebudowany przez księcia Hugo zu Hohenlohe – Öhringen na barokowo – manierystyczny pałac. Podczas działań wojennych w 1945 r. zniszczona została większość zabudowy miasta. Zagładzie uległ ratusz i kamienice wokół rynku, spalono również rezydencję. Po zakończeniu wojny nigdy nie podjęto próby odbudowy zamku. Zabytek nie został nawet zabezpieczony w formie trwałej ruiny. Obecnie należący do władz samorządowych zamek można zobaczyć tylko z zewnątrz, teren wokół otoczono ogrodzeniem ponieważ wejście do wnętrz grozi wypadkiem.
Zamek
Rezydencja murowana z cegły, potynkowana, złożona ze starszego głównego budynku, skrzydła bocznego od południowego – wschodu zamykającego dziedziniec oraz fragmentów murów obwodowych. Budynek główny wzniesiony na rzucie nieregularnego prostokąta, na sklepionych piwnicach, dwukondygnacjowy, nakryty był dachem mansardowym z lukarnami, po którym nie ma obecnie śladu. Fasada (elewacja wschodnia) o nieregularnym układzie otworów okiennych. Zachowana część obramowań okien oraz fragmenty gzymsów: międzypiętrowgo i wieńczącego. Układ wnętrz trzytraktowy, z asymetrycznie zlokalizowaną obszerną sienią, nakrytą sklepieniem kolebkowym. W części pomieszczeń przyziemia zachowane sklepienia kolebkowe z lunetami. Skrzydło boczne znacznie bardziej zniszczone, wzniesione na planie litery „L”, pierwotnie piętrowe, o jednotraktowym układzie wnętrz. W części wschodniej skrzydła bocznego, od strony kościoła parafialnego zamurowana brama wjazdowa, ponad nią kartusz herbowy rodu zu Hohenlohe – Öhringen. Zamek zbudowany na wzniesieniu, ze śladami umocnień ziemnych od strony południowej i zachodniej. Na początku XXI w. na zachód od wzgórza zamkowego utworzono zbiornik wodny.
Podczas wizyty w Ujeździe warto zwrócić uwagę na położony naprzeciw zamku kościół parafialny p.w. św. Andrzeja Apostoła. Świątynia ufundowana na początku XVII w. przez Mikołaja Kochcickiego, w czasach późniejszych była wielokrotnie przebudowywana. W drugiej połowie XIX w. dostawiono do niej dwie neogotyckie wieże. Wystrój wnętrz i wyposażenie w kilku stylach, od renesansu, poprzez barok i rokoko po klasycyzm. Na przedmieściach Ujazdu, od strony Pyskowic, neogotycki kościół pątniczy p.w. Nawiedzenia NMP, wzniesiony w latach 1858-1862 według projektu architekta Karola Heintze. Pomimo zniszczeń wojennych w centrum miasta można znaleźć liczne budynki mieszkalne pochodzące z pierwszej połowy XIX w.
Zabytki w Ujeździe
Do rejestru zabytków sztuki w Ujeździe wpisano: ruiny zamku (15.05.1964 r., nr rej.: 884/64), kościół parafialny (12.02.1966 r., nr rej.: 1140/66), kościół pątniczy (12.02.1966 r., nr rej.: 1141/66) oraz domy o adresach: Powstańców Śląskich 2, Sienkiewicza 3 i Traugutta 34 (wszystkie wpisano 18.10.1967 r., pod nr rej.: od 1907/67 do 1909/67).
Informacje praktyczne i dojazd:
Dojazd komunikacją publiczną do Ujazdu zapewniają zatrzymujące się w mieście autobusy PKS kursujące pomiędzy Kędzierzynem – Koźlem a Strzelcami Opolskimi. Z Gliwic zarówno do Kędzierzyna jak i Strzelec można bez problemu dotrzeć pociągiem. Planując wycieczkę należy wziąć pod uwagę, że autobusy PKS na wspomnianej trasie kursują jedynie w dni robocze i tylko do godzin wczesno popołudniowych. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Pławniowice, a następnie DK 40 w stronę Kędzierzyna – Koźla. Ostatnia trasa prowadzi przez sam środek Ujazdu (swoją drogą brak obwodnicy w tym mieście to prawdziwy koszmar, ulice w historycznej części miasta są wąskie i kręte), zamek znajduje się tuż przy rynku, na prawo od niej. Odległość: w jedną stronę około 30 km. Na miejscu samochód bez problemu można zaparkować przy rynku.
Damian Dąbrowski,
Październik 2010 r.
