Powiat kędzierzyńsko-kozielski, gmina Reńska Wieś
(nazwa niemiecka: Wiegschütz, w latach 1936-1945 Neumannshöh, Kreis Cosel)
Rys historyczny i stan obecny:
Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1352 roku, kiedy to książę opolski Bolko I wystawił dokument potwierdzający nadanie Petriscowi i jego następcom praw książęcych. W piętnastym stuleciu właścicielami Większyc zostali przedstawiciele rodziny Manowskich. Miejscowość stała się ich siedzibą rodową. Jako pierwszy w materiałach źródłowych pojawił się pod datą 1445 rok Erazm Manowski. Kilkadziesiąt lat później, w 1479 roku Jan Manowski został odnotowany jako świadek na dokumencie Wacława z Twardawy. W źródłach z lat 1485-1513 występuje z kolei Piotr Manowski. Imiona Piotr i Jan musiało być w tej rodzinie popularne. W 1556 roku Piotr z Większyc sprzedał majątek Wiśnicze (Wiśnice) koło Toszka. Cztery lata później Jan Manowski z Wielowsi koło Gliwic, właściciel Większyc, zapisał na tej wsi wiano swojej żonie Barbarze Makowieckiej. Wreszcie według różnych źródeł Większyce w 1588 roku, bądź wcześniej w latach 1572-1574, bracia Jerzy i Jan Manowscy sprzedali przedstawicielom rodu von Oppersdorff. W ten sposób Wiekszyce weszły w skład należącego do Oppersdorffów państwa stanowego Koźle (Herrschaft Cosel) i odtąd przez następne ponad dwieście lat dzieliły jego losy. Po śmierci Johanna I von Oppersdorffa w 1584 roku państwo stanowe Koźle otrzymał w spadku Wilhelm I von Oppersdorff, brat zmarłego. Wilhelm I zmarł już cztery lata później, a właścicielem Koźla i okolic został jego syn Wilhelm II von Oppersdorff. Następnie majątki odziedziczyli synowie Wilhelma II: Bernhard Wilhelm i Johann Friedrich. Tuż przed wybuchem wojny trzydziestoletniej, około 1617r. Bernhard Wilhelm i Johann Friedrich sprzedali państwo stanowe Koźle Andrzejowi Kochcickiemu, właścicielowi licznych majątków na Śląsku, m.in. Koszęcina i Lublińca. Ten wybitny przedstawiciel szlachty śląskiej w czasie wojny trzydziestoletniej opowiedział się przeciwko cesarzowi. Po klęsce armii duńskiej w 1629 roku uciekł do północnych Niemiec, a jego dobra zostały skonfiskowane. Andrzej Kochcicki powrócił na Śląsk w 1632 roku, jednak rok później został ujęty przez wojska cesarskie i zmarł w Wiedniu w niejasnych okolicznościach. Należące do niego państwo stanowe Koźle (Herrschaft Cosel) przez ponad wiek należało do dóbr Kamery cesarskiej. Wreszcie w 1735r. wykupił je za 50 tysięcy guldenów Ferdynand Adolf von Plettenberg (ur.1690r., zm.1737r.). Następnie państwo kozielskie odziedziczył jego syn Franciszek Serafin Józef Maria (ur.1714r., zm.1779r.). W latach 1766-1771 właścicielem Koźla był Klemens August von Plettenberg (ur.1742r., zm.1771r.), syn Franciszka Serafina. Ostatnim właścicielem państwa kozielskiego z rodu von Plettenberg był Maksymilian Fryderyk (ur.1771r., zm.1813r.), syn Klemensa Augusta. W drugiej połowie XVIII wieku plany rozbudowy twierdzy kozielskiej, sprawiły iż królowie pruscy zainteresowali się terenami wchodzącymi w skład państwa Koźle. Problemy finansowe Plettenbergów, a także niepełnoletność Maksymiliana Fryderyka, w imieniu którego zarządzali administratorzy ułatwiły Hohenzollernom działanie. Już w 1780 roku król Fryderyk Wilhelm II doprowadził do sekwestracji państwa Koźle. Ostatecznie w 1799 roku Maksymilian Fryderyk von Plettenberg zgodził się na wymianę państwa stanowego Koźle na państwo stanowe Racibórz. W tych okolicznościach dobra położone w pobliżu twierdzy kozielskiej weszły w skład domeny królów pruskich. Przez cały omawiany okres majątek w Większycach wchodził w skład państwa stanowego Koźle. Posiadłość być może nieraz oddawano w dzierżawę. W Większycach mogła znajdować się również siedziba administratora części dóbr wchodzących w skład państwa stanowego Koźle, bowiem już przed 1812 rokiem wybudowano w wiosce dwór. Miejscowość była niewielka, w 1783 roku liczyła 103 mieszkańców. W jej skład wchodziły jednak dwa folwarki, z których jeden nazywał się Neuhof. W Większycach znajdowało się 12 gospodarstw kmiecych i 12 gospodarstw zagrodników. Grunty rolne wokół osady były dobrej jakości. W 1812 roku władze pruskie zdecydowały się na wyprzedaż dóbr wchodzących w skład państwa stanowego Koźle. Większyce znalazły się wśród majątków, które nabył baron Joseph Adam von Gruttschreiber (ur.1769r., zm.1845r.) z Klisina (auf Gläsen). Dwór w Większycach musiał być całkiem pokaźny skoro rodzina von Gruttschreiber niedługo po zakupieniu posiadłości zdecydowała się w nim zamieszkać. 20 stycznia 1816 roku w Większycach urodził się Gustav Adam, syn Josepha Adama von Gruttschreibera i Luize Wilhelmine Friederike (ur.1778r., zm.1850r.) z domu von Strantz. Było to dwunaste dziecko z ich związku. Z kolei w kwietniu tegoż roku w Większycach zmarł dwuletni Ludwig Adam von Gruttschreiber, a 3 maja jego trzyletnia siostra Maria. Po tych tragediach Gruttschreiberowie prawdopodobnie opuścili dwór w Większycach. W 1828 roku posiadłość za 86 tysięcy talarów kupiła żona właściciela Luiza z domu von Stranz. W 1830 roku w Większycach znajdowało się 51 domów, w których mieszkało 313 osób, w tym 2 ewangelików i 2 Żydów. Katolicy podobnie jak ewangelicy podlegali pod parafię w Koźlu. W Większycach funkcjonowała szkoła katolicka. Do szkoły uczęszczały również dzieci z pobliskiej Pokrzywnicy. W skład dóbr rycerskich wchodziły dwa folwarki Serwotków (Buttermilch) i Nowy dwór (Neuhof). W wiosce działała również cegielnia. Do lipca 1833 roku najemcą majątku w Większycach był Anton Missetius (zmarł 28 marca 1834 roku w wieku lat 67). W latach 1833-1836 administratorem, a w latach 1836-1846 najemcą był Franz Jänsch, następnie właściciel ziemski w Ćwiklicach (Czwiklitz, Kreis Pless). W 1845 roku posiadłość w dalszym ciągu należała do rodziny von Gruttschreiber. W ciągu piętnastu lat w Większycach ilość domów wzrosła tylko o jeden, za to liczba mieszkańców powiększyła się do 521. Wszyscy byli wyznania katolickiego. Folwark Serwotków, wzmiankowany po raz pierwszy w 1578 roku jako Zerwotkow w tym czasie składał się z trzech domów mieszkalnych zamieszkałych przez 6 osób, wyznania katolickiego. Na folwarku Nowy dwór były cztery domy i pięciu katolickich mieszkańców. W dobrach rodziny von Gruttschreiber hodowano m.in. 1700 owiec merynosów. W 1845 roku po śmierci Josepha Adama von Gruttschreibera ponad rok toczyły się sprawy spadkowe. Ostatecznie w 1846 roku majątek w Większycach nabył za 122.340,00 talarów jeden z jego synów Ludwig Adam von Gruttschreiber (ur.1819r.). W 1850 roku posiadłość odkupił od niego za 150.000,00 talarów porucznik Barchwitz. Z kolei trzy lata później radca handlowy Ernst Heimmann nabył dobra rycerskie w Większycach za 160.150,00 talarów. W 1855 roku Większyce liczyły 640 mieszkańców. W ciągu następnych sześciu lat ich liczba wzrosła do 677, w tym 14 ewangelików i 11 Żydów. Do Ernsta Heimanna należał również majątek w sąsiedniej Pokrzywnicy. Dla porównania Pokrzywnica liczyła: w 1855 r. – 670, a w 1861r. – 750 mieszkańców, z tego 3 ewangelików i 5 Żydów. Radca handlowy Ernst Heimanna powiększył dwór w Większycach, założył park i sad. Miał również zasługi w podniesieniu poziomu hodowli. Na jego dominium składały się folwarki Oberhof, Neuhof i Buttermilchhof. Ziemie uprawne były od trzeciej do piątej klasy. Większość gruntów wykorzystywano pod uprawy (71%), chociaż sporą powierzchnię zajmowały również łąki (17%) i pastwiska (8,3%). Hodowano konie, młode bydło, świnie, kozy i owce. W Większycach znajdowało się również 11 gospodarstw kmiecych, 11 zagrodniczych i 28 chałupniczych. 26 listopada 1862 roku dobra rycerskie w Większycach przejął dr filozofii Max Friedrich Heimann, syn radcy Ernsta. Nowy właściciel około 1870 roku wyburzył istniejącą w Większycach siedzibę i ufundował nowy pałac. Prace budowlane zakończono w 1871 roku. W 1886 roku należący do dr Maxa Heimann majątek Większyce z folwarkami Neuhof i Oberhof liczył 532ha, w tym 418ha pól uprawnych, 89ha łąk, 17ha pastwisk, 8ha dróg i podwórzy gospodarczych. Na folwarkach hodowano konie, bydło rogate, świnie i 1660 owiec. Gospodarstwem kierował inspektor Rassek. Folwark Serwatków położony bliżej Pokrzywnicy połączono z tamtejszym majątkiem. W 1894 roku powierzchnia dóbr Pokrzywnica wynosiła 276ha, w tym 234ha pól uprawnych, 37ha łąk, 2ha lasów, 3ha dróg i podwórzy gospodarczych. W imieniu dr Maxa Heimanna tamtejsze gospodarstwo prowadził inspektor Kabitschke. W Pokrzywnicy funkcjonowała również gorzelnia. Dr Max Heimann pozostał właścicielem majątków w Większycach i Pokrzywnicy przynajmniej do 1905 roku. Powierzchnia posiadłości w Większycach nieco wzrosła i wynosiła 570ha, w tym 449ha pól uprawnych, 107ha łąk, 3ha lasów, 11ha nieużytków, dróg i podwórzy gospodarczych. Włości w Pokrzywnicy za to nieznacznie zmalały i miały 269ha. W 1909 roku wymienione dobra należały już do spadkobierców dr Maxa Heimanna, od których w 1912 roku nabył je Emil Pyrkosch. Pomimo zmian właścicieli przez wiele lat (1902-1912) na stanowisku nadinspektora zarządzającego folwarkami utrzymywał się Pan Rassek, zamieszkały w Większycach. Pomiędzy 1912 a 1917 rokiem Emil Pyrkosch z dwóch posiadanych majątków utworzył państwo stanowe (Herrschaft Wiegschütz). Jego całkowita powierzchnia wynosiła 839ha, z tego 570ha przypadało na Większyce i 269ha na Pokrzywnicę. Inspektorzy zarządzający majątkami często się zmieniali. W Większycach wzmiankowano oberinspektora Nickela (1917, 1921r.), oberisnpektora Schulza (1926r.), pełnomocnika i administratora Ulricha Schmidta (1930r.). W Pokrzywnicy: inspektora Osmantzika (1917r.), Qualleka (1921, 1926r.). Około 1926 roku powierzchnia posiadłości w Większycach spadła do 550ha, w tym 400ha pól uprawnych, 118ha łąk, 17ha pastwisk, 3ha lasów, 12ha nieużytków, dróg i podwórzy gospodarczych. Gospodarstwo było nastawione przede wszystkim na hodowlę czerwonego bydła wschodniofryzyjskiego, hodowlę i tucz szlachetnej świni niemieckiej oraz hodowlę owiec merynosów na mięso. Działała również szkółka drzew owocowych. Na folwarkach w Pokrzywnicy hodowano świnie i czarnobiałe bydło wschodniofryzyjskie. W dalszym ciągu w miejscowości funkcjonowała gorzelnia. W 1930 roku powierzchnia państwa stanowego Większyce-Pokrzywnica (Herrschaft Wiegschütz-Nesselwitz) wynosiła 798ha. Na dobra w Większycach przypadało: 542ha, w tym 347ha pól uprawnych, 93ha łąk, 52ha pastwisk, 1ha stawów, 9ha lasów, 8ha parku, 11ha ogrodu i szkółek drzew, 21ha grobli, dróg i podwórzy gospodarczych. Włości w Pokrzywnicy liczyły 256ha, w tym 201ha pól uprawnych, 21ha łąk, 31ha pastwisk, 1ha stawów, 2ha dróg i podwórzy gospodarczych. Pomiędzy 1930 a 1937 rokiem dobra Emila Pyrkosch zostały wykupione i rozparcelowane przez Śląskie Towarzystwo Kredytowe Ziemskie z Opola (Oberschlesischen Landgesellschaft Oppeln). Emil Pyrkosch część majątku przekazał na cele społeczne. W pałacu w Większycach tuż przed wybuchem drugiej wojny światowej urządzono przedszkole. Następnie w dawnej rezydencji mieścił się szpital dla niemieckich oficerów. W 1945 roku po zajęciu miejscowości przez oddziały Armii Czerwonej, w szpitalu opiekowano się rannymi radzieckimi żołnierzami. Po opuszczeniu pałacu przez Rosjan budynek przejęło państwo polskie. W 1946 roku wnętrza rezydencji zaadaptowano na potrzeby Uniwersytetu Ludowego, który działał w Większycach do 1986 roku. W kolejnych latach zabytek został opuszczony i był odtąd sporadycznie użytkowany, np. w 1992 roku w pałacu urządzono miejsca noclegowe dla strażaków gaszących ogromny pożar w lasach w okolicach Kuźni Raciborskiej. Brak gospodarza sprawił, ze stan budynku szybko się pogarszał. W 2003 roku pałac został sprzedany prywatnemu inwestorowi. W 2008 roku na szerszą skalę rozpoczęto prace budowlane. Renowacja pałacu zakończyła się w połowie 2011 roku. A w lipcu tegoż roku miało miejsce otwarcie restauracji mieszczącej się w pięknie odnowionych zabytkowych wnętrzach. Informacje o ofercie można znaleźć na oficjalnej stronie obiektu
Zdjęcia pałacu po remoncie wykonane we wrześniu 2011r.
Pałac
Rezydencja w stylu historyzmu, z dominującymi elementami neogotyckimi została wzniesiona około 1871 roku w miejscu starszego dworu, który istniał już na początku dziewiętnastego stulecia. Budynek murowany z cegły, o elewacjach wykończonych za pomocą ozdobnej żółtej cegły ceramicznej, wzniesiony na rzucie zbliżonym do prostokąta, o skomplikowanej bryle rozczłonkowanej za pomocą wykusza, wieży, ganku i licznych ryzalitów oraz szczytów. Pałac jest podpiwniczony, posiada dwie kondygnacje i użytkowe poddasze, nakryte wysokimi dachami siodłowymi z lukarnami. Fasada (elewacja południowa) pięcioosiowa, z asymetrycznie usytuowanym ryzalitem mieszczącym główne wejście do budynku, poprzedzone murowanym gankiem podtrzymującym balkon. W narożniku południowo-wschodnim znajduje się wykusz ozdobiony płaskorzeźbionymi scenami figuralnymi przedstawiającymi zainteresowania i źródła dochodu właściciela rezydencji. Od zachodu do korpusu dostawiona została półokrągła trzykondygnacyjna wieża, będąca prawdziwą dominantą obiektu. Wieżę nakrytą wysokim stożkowym hełmem zdobi fryz arkadowy i wieńczący gzyms kostkowy. Wnętrza pałacu zachowały historyczny układ pomieszczeń i fragmenty dawnego wystroju, m.in. oryginalne polichromie ścienne. W części sal polichromie zostały odtworzone. Pomieszczenia parteru nakrywają stropy belkowe o snycersko dopracowanych zdobieniach i stropy płaskie z dekoracją sztukatorską. Przejście z hallu do wieży zaakcentowane jest dwoma ostrołucznymi arkadami podtrzymywanymi przez kolumnę. Na zachód od pałacu położona jest oficyna, wzniesiona częściowo w konstrukcji szkieletowej. Elewacje oficyny również ozdabia żółta cegła wykończeniowa. Do pałacu przylega rozległy park (powierzchnia 22ha) z cennymi okazami starodrzewu i malowniczym stawem. W pobliżu parku znajdowało się znacznych rozmiarów torfowisko, do lat pięćdziesiątych XX wieku będące rezerwatem przyrody. W okresie Polski Ludowej zostało zniszczone w wyniku przekopania rowów odwaniających.
Pałac przed remontem i w czasie prowadzenia robót budowlanych
Informacje praktyczne i dojazd:
Dojazd komunikacją publiczną do Większyc zapewniają autobusy firmy Arriva Sp. z o.o. z Kędzierzyna-Koźla, kursujące m.in. z Głogówka, Kędzierzyna-Koźla, Krapkowic, Opola, Prudnika i Raciborza. Najlepsze połączenie jest z Kędzierzynem-Koźlem. Do stacji kolejowej w Koźlu można dotrzeć pociągiem np. z Gliwic, Opola lub Wrocławia. Z Koźla do dzielnicy Kędzierzyn kursują autobusy komunikacji miejskiej. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic DK408 do Kędzierzyna-Koźla, następnie obwodnicą miasta (DK40) do skrzyżowania z DK45. Tą ostatnią trasą trzeba skierować się w prawo w stronę Opola. Droga krajowa nr 45 prowadzi przez Większyce, na rondzie w centrum wioski należy skręcić w prawo w ulicę Kozielską. Pałac położony jest w północno-wschodniej części Większyc, na lewo od ulicy Kozielskiej. Odległość: w jedną stronę około 50 km. Samochód można zostawić na specjalnie przygotowanym parkingu. W okolicy Większyc godne zobaczenia są pałace w Komornie, Trawnikach i Zakrzowie.
Damian Dąbrowski,
styczeń 2009 r., aktualizacje: wrzesień 2011r. i wrzesień 2013r.