Powiat strzeliński, gmina Przeworno
(nazwa niemiecka: Wilme, Kreis Strehlen)
Rys historyczny i stan obecny:
Na południowy-wschód od Wielicznej, w rejonie Lisiej Góry zachowało się grodzisko z XII-XIII wieku. Może być ono pozostałością po zamku myśliwskim Bela, znajdującym się przy nie zachowanej osadzie Belusche. Wioska ta pod nazwą Beala wzmiankowana była w 1293 roku jako własność klasztoru zakonu augustianów na Piasku we Wrocławiu. W 1455 roku Seyfried Wadwitz sprzedał folwark w Wielicznej Kunzowi von Czirn. W 1458 roku folwark wzmiankowano pod nazwą Wilhelmyn, z czasem przekształconą na Wilme. W 1783 roku właścicielami majątku w pobliskich Cierpicach (Türpitz) byli Panowie von Gaffron. W skład dóbr wchodził również las, nazywany Willme. Same Cierpice liczyły w tym czasie 461 mieszkańców. W wiosce znajdował się folwark, ewangelicki kościół i szkoła, młyn wodny, 24 gospodarstwa kmiece. W kolejnych latach posiadłość w Cierpicach przejęła rodzina von Koschembahr, natomiast obszar leśny Willme o powierzchni 600 mórg wszedł w skład lasów królewskich (Dominial Forst). W Wielicznej w 1845 roku wzmiankowano pałac myśliwski (Jagdschloss), będący na co dzień siedzibą leśniczego (Försterei). Administracyjnie teren ten w dalszym ciągu należał do wioski Cierpice. W drugiej połowie XIX wieku bracia Otto i Benno von Koschembahr właściciele majątku w Cierpicach musieli przejąć Wieliczną. Bowiem w książce adresowej z 1886 roku spadkobiercy Otto von Koschembahra wzmiankowani byli jako właściciele dóbr Türpitz und Wilme (czyli Cierpice i Wieliczna). Całkowita powierzchnia włości wynosiła 281ha, w tym 236ha pól uprawnych, 15ha łąk, 23ha lasów, 7ha dróg i podwórzy gospodarczych. Na folwarkach hodowano 10 koni, 45 sztuk bydła rogatego, w tym 23 krowy, 400 owiec, 11 świń. W kolejnych latach rodzina von Koschembahr sprzedała folwark w Wielicznej Karlowi Reichelowi, wymienionemu w książce adresowej z 1894 roku. W tym czasie majątek ten liczył 168ha: 140ha pól uprawnych, 6ha łąk, 14ha lasów, 6ha parku, dróg, podwórzy gospodarczych. Karl Reichel pozostał właścicielem posiadłości przynajmniej do 1909 roku. Według książki adresowej z 1909 roku powierzchnia dóbr w Wielicznej wynosiła 168,75ha, w tym 144ha pól uprawnych, 5ha łąk, 8,75ha łoziny, 9ha lasu, 2ha parku, dróg, podwórzy gospodarczych. Gospodarstwo specjalizowało się w hodowli bydła wschodniofryzyjskiego i tuczu świń. W 1912 i 1917 roku jako właściciel majątku wymieniany był Hans Grunwald. Przed 1921 roku włości przejął Franz Zarembowicz z Wrocławia. Odtąd rozpoczął się powolny upadek majątku. W 1917 roku powierzchnia gruntów wynosiła jeszcze 168,75ha, w 1921 roku już tylko 160,6ha, w tym 133,5ha pól uprawnych, 5ha łąk, 10,1ha łoziny, 9ha lasów, 2ha parku, dróg i podwórzy gospodarczych. W 1926 roku posiadłość Franza Zarembowicza liczyła 156,8ha. Przed 1930 rokiem Wieliczna została włączona administracyjnie do miejscowości Sarby (Schreibendorf), a folwark zakupił Richard Kühnel z Rudzińca na Górnym Śląsku (Rudzinitz O.S.). Jego generalnym pełnomocnikiem do spraw majątku był Max Kühnel zamieszkały w Wielicznej. Na folwarku zatrudniano również jednego asystenta. Zmiana właściciela nie zatrzymała upadku posiadłości. W 1937 roku należące do Richard Kühnela dobra Wieliczna miały powierzchnię już tylko 124ha, w tym 95ha pól uprawnych, 7ha łąk, 4ha pastwisk, 10,5ha lasu, 2ha parku, 0,5ha ogrodu, 4ha dróg, 3ha podwórzy gospodarczych. Na folwarku w dalszym ciągu hodowano czarnobiałe krowy wschodniofryzyjskie oraz świnie niemieckiej rasy szlachetnej. Po drugiej wojnie światowej posiadłość przejęło państwo polskie. Folwark przekazano w zarząd Państwowemu Gospodarstwu Rolnemu. W pałacu urządzono biura oraz mieszkania dla pracowników przedsiębiorstwa. Następnie gospodarstwo przejęła spółdzielnia produkcyjna (wg Romualda Łuczyńskiego spółdzielnia młodzieżowa). W latach dziewięćdziesiątych XX wieku folwark znalazł się w gestii Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa, w 2003 roku przekształconej w Agencję Nieruchomości Rolnych. Pałac poza kilkoma pomieszczeniami wydaje się być nie użytkowany i powoli niszczeje.
Pałac
Rezydencja jako siedziba zarządcy folwarku została zbudowana około połowy XIX wieku. Budynek wzniesiono w typie neorenesansowej włoskiej willi. Murowany z cegły, potynkowany, dwuskrzydłowy, podpiwniczony, dwukondygnacyjny, z użytkowym poddaszem, nakryty dachami dwuspadowymi wykonanymi z papy. W północno-zachodnim narożniku pałacu kwadratowa trzykondygnacyjna wieża. Od północy do zabytku dostawiono aneks mieszczący klatkę schodową. Elewacje pierwotnie pokryte były w znacznym stopniu boniowaniem, posiadały również liczne neorenesansowe detale, dziś zachowane w stopniu szczątkowym: obramowania wokół otworów okiennych, gzymsy między kondygnacjami, trójkątny przyczółek i płyciny podokienne ozdobione sztukatorską dekoracją roślinną. Pałac obecnie budynek mieszkalny nr 4 zamyka od północy dziedziniec folwarczny. Pierzeję wschodnią i zachodnią folwarku tworzą budynki gospodarcze. W pierzei południowej poza zabudowaniami gospodarczymi mieści się również użytkowany dom mieszkalny. Folwark ogrodzony, zabezpieczony przed wejściem, można zobaczyć tylko z zewnątrz. Na zachód od rezydencji niewielkie zadrzewienie, będące pozostałością parku.
Przedwojenne zdjęcie pałacu w Wielicznej można znaleźć na stronie www.dolny-slask.org.pl
Źródło: http://dolny-slask.org.pl/959043,foto.html?idEntity=521153
Zabytki w Wielicznej
Do rejestru zabytków nie wpisano żadnego obiektu w Wielicznej. W ewidencji zabytków umieszczono zespół pałacowo-folwarczny znajdujący się w miejscowości: pałac i zabudowania folwarku.
Informacje praktyczne i dojazd
Niestety dojazd komunikacją publiczną do Wielicznej nie jest możliwy. Do pobliskiej miejscowości Sarby (odległość od Wielicznej około 2,5km) dojeżdżają autobusy PKS ze Strzelina. Do samego Strzelina można dojechać np. pociągiem z Wrocławia. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Przylesie, następnie DK401 do Grodkowa i dalej DK385 (wyjazd z Grodkowa ul. Otmuchowska) w stronę Ziębic. By dostać się do Wielicznej po przejechaniu przez miejscowość Jagielnica należy z DK385 skręcić w prawo w lokalną drogę. Odległość: z Gliwic w jedną stronę około 150km. Położony wśród pól zespół pałacowo-folwarczny stanowi większość zabudowań osady. Samochód można zaparkować w bezpośrednim sąsiedztwie pałacu.
Damian Dąbrowski,
Listopad 2013 r.
