Powiat kłodzki, gmina Kłodzko
(nazwa niemiecka: Gabersdorf, Kreis Glatz)
Rys historyczny i stan obecny:
Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1342 roku, chociaż jej historia prawdopodobnie jest znacznie dłuższa. Wioska w połowie XV wieku była już dosyć duża i posiadała spore znaczenie lokalne. W 1358 roku wzmiankowano w niej kościół i proboszcza. Wojbórz doznał zniszczeń w czasie wojen husyckich, kiedy to w 1425 roku taboryci zniszczyli m.in. kościół i plebanię. Co najmniej od XV wieku majątek w Wojborzu należał do rodziny von Tschischwitz. W 1477 roku jako właściciele wsi wzmiankowani byli bracia Gabriel Lukas i Ernest von Tschischiwtz. W 1560 roku Adam Tschischwitz Starszy posiadał rezydencję w Wojborzu. W czasie wojny trzydziestoletniej protestancka rodzina von Tschischwitz opowiedziała się przeciwko cesarzowi. W 1625 roku cesarska komisja egzekucyjna skazała siedmiu przedstawicieli tego rodu. Tschischwitzowie utracili między innymi majątek w Wojborzu. W 1653 roku pułkownik Henryk Degner von Degnerheimb (zm. przed 1668r.) nabył od Katarzyny Urszuli baronowej von Traun, z domu baronówny von Weber posiadłości w Wojborzu (Gabersdorf) i Starym Waliszowie (Alt Waltersdorf). Następnie majątki odziedziczył jego syn rotmistrz Jan Wawrzyniec von Degnerheimb. Anna Katarzyna, córka i jedyna spadkobierczyni Jana Wawrzyńca w 1694 roku sprzedała rodowe włości rodzinie von Götzen. Po śmierci Jana Ernesta von Götzen (ur.1667r., zm.1707r.) rozległe dobra w hrabstwie kłodzkim, obejmujące państwo stanowe Wojbórz odziedziczył jego syn Jan Franciszek Bonawentura Antoni (ur.1693r., zm.1738r.). Kolejny właściciel Wojborza Jan Karol Józef, syn Jana Franciszka Bonawentury Antoniego, był ostatnim męskim przedstawicielem śląskiej linii rodziny von Götzen. Po jego śmierci rodowe majątki odziedziczył Friedrich Wilhelm von Götzen z linii brandenburskiej (ur. 1734r., zm.1794r.). W 1780 roku część dóbr, w tym państwo stanowe Wojbórz, wykupił jednak spowinowacony z Götzenami hrabia Anton Alexander von Magnis (ur.1751r., zm.1817r.). Był on synem Marii Franciszki von Götzen (ur.1721r., zm.1780r.), siostry Jana Karola Józefa z linii śląskiej i Franza de Paula Nepomuka von Magnis (ur.1727r., zm.1757r.) oraz mężem Luise Sophie von Götzen (ur.1763r., zm.1848r.), córki Friedricha Wilhelma z linii brandenburskiej. Odtąd posiadłość w Wojborzu pozostała w rękach rodziny von Magnis aż do 1945 roku. W 1789 roku Wojbórz należący do hrabiego Antona Alexandera von Magnis liczył 936 mieszkańców. W wiosce wzmiankowano kościół, dwór, trzy folwarki, dwa młyny wodne, 32 gospodarstwa kmieci oraz 130 gospodarstw zagrodników i chałupników. W 1817 roku posiadłość odziedziczył Friedrich Wilhelm Anton von Magnis (ur.1786r., zm.1861r.), syn Antona Alexandra i Luise Sophie. Według opisu miejscowości z 1830 roku Wojbórz zamieszkiwało 978 osób, w tym 6 wyznania ewangelickiego. W wiosce znajdowały się m.in. 193 domy, trzy folwarki, parafialny kościół katolicki, katolicka szkoła, trzy młyny wodne, browar i gorzelnia. Kolejne informacje na temat Wojborza pochodzą z 1845 roku. Liczba domów wzrosła do 206. Mieszkańców było 1053, w tym 2 ewangelików. Dobra rodziny von Magnis w dalszym ciągu obejmowały trzy folwarki. Znajdowało się w nich 12 domów, zamieszkałych przez 106 osób, w tym 12 wyznania ewangelickiego. W 1861 roku państwo stanowe Wojbórz znalazło się wśród włości, które po śmierci starszego ziemskiego Friedricha Wilhelma Antona odziedziczył jego syn Wilhelm Ernst Adolf (ur.1828r., zm.1888r.). Przynajmniej od 1872 roku folwarki w Wojborzu dzierżawił od rodziny von Magnis Pan Geisler, wzmiankowany także w 1876 roku. W 1886 roku dobra w Wojborzu obejmujące folwarki Joachimshof, Neuhof, Weinberg liczyły 902ha, w tym 412ha pól uprawnych, 44ha łąk, 21ha pastwisk, 409ha lasów, 16ha dróg i podwórzy gospodarczych. W gospodarstwie działała gorzelnia, hodowano 29 koni, 186 sztuk bydła rogatego, w tym 86 krów, 700 owiec, 112 świń. Posiadłość dzierżawili Franz Hoffmann i Wilhelm Nikl. W 1888 roku zmarł Wilhelm Ernst Adolf von Magnis. Państwo stanowe Wojbórz przejął jego syn Anton Franz Ferdinand (ur.1862r., zm.1944r.). Dzierżawcą włości przynajmniej do 1894 roku pozostał Franz Hoffmann. W 1905 roku powierzchnia majątku w Wojborzu wynosiła 889ha, w tym 415ha pól uprawnych, 50ha łąk, 14ha pastwisk, 409ha lasów, 1ha gospodarstwa. Jako dzierżawcy wzmiankowani byli bracia Carl i Ernst Floegel. W 1917 roku dobra rycerskie Wojbórz wraz z folwarkami Weinberghof, Altenhof, Joachimhof i Neuhof miały powierzchnię 889ha, w tym 195ha pól uprawnych, 27ha łąk, 0,3ha stawów, 409ha lasów, 3ha ogrodu, 3,9ha dróg i podwórzy gospodarczych. Majątek dzierżawił Carl Peschel, a funkcję administratora pełnił Carl Pietsch. W gospodarstwie działała mleczarnia, hodowano konie oldenburskie, bydło rasy wschodniofryzyjskiej oraz holenderskiej i świnie niemieckiej rasy szlachetnej. W uprawach dominowały zboża i buraki cukrowe. Istniał także sad owocowy. Według księgi adresowej z 1937 roku wszystkie posiadłości hrabiego Antona Franza Ferdinanda von Magnis liczyły 8761ha, z tego na majątek Wojbórz z folwarkami Schlosshof, Altenhof, Joachimhof, Neuhof przypadało 857ha (282ha pól uprawnych, 28ha łąk, 35ha pastwisk, 497ha lasów, 15ha dróg, podwórzy gospodarczych). Gospodarstwem zarządzał Amtmann Neumann. Zatrudniano również leśniczego Seidelmanna. Po zakończeniu drugiej wojny światowej majątki rodziny von Magnis, m.in. w Wojborzu przejęło państwo polskie. Dwór wraz z folwarkami przekazano w zarząd Państwowemu Gospodarstwu Rolnemu. Przez następne dekady rezydencję wykorzystywano jako budynek biurowy i mieszkalny dla pracowników przedsiębiorstwa. Po likwidacji PGR-u w latach dziewięćdziesiątych XX wieku posiadłość przejęła Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa. Od 2003 roku „opiekę” nad nieruchomością sprawuje Agencja Nieruchomości Rolnych. W 2007 roku rezydencja w Wojborzu była już opuszczona. Od tego czasu budynek niewłaściwie zabezpieczony jest dewastowany i rozkradany. Agencja planuje sprzedaż dworu. Dziś trudno przewidzieć, czy zapomniany zabytek ziemi kłodzkiej zostanie uratowany, czy też dołączy do grona zniszczonych rezydencji.
Dwór
Pierwszy dwór w Wojborzu istniał już w połowie XV wieku. Ślady pierwotnego budynku mogły przetrwać w ryzalicie w elewacji północnej. Obecna rezydencja została wzniesiona w stylu renesansowym przez rodzinę von Tschischwitz w latach siedemdziesiątych lub osiemdziesiątych XVI wieku. W 1668 roku (data na portalu) barokową przebudowę dworu zakończył Jan Wawrzyniec von Degnerheimb. Nad głównym wejściem do rezydencji zachował się do dziś kartusz herbowy rodziny von Degnerheimb. Po przejęciu majątku w Wojborzu przez rodzinę von Götzen dwór zaczął tracić na znaczeniu. Odtąd budynek przeważnie pełnił funkcję siedziby zarządcy folwarku. W pewnym sensie było tak nawet po 1945 roku. Obecnie preferuje się inne sposoby zarządzania…
Dwór murowany z kamienia i cegły, potynkowany, założony na planie prostokąta, z wydatnym, oszkarpowanym ryzalitem od północy, podpiwniczony, dwukondygnacyjny, z użytkowym poddaszem, nakryty wysokim łamanym dachem dwuspadowym. Fasada (elewacja południowa) ośmioosiowa, z asymetrycznie umieszczonym głównym wejściem, ozdobionym portalem o cechach późnorenesansowych. Elewacja tylna siedmioosiowa, z wspomnianym wyżej dwuosiowym ryzalitem i dodatkowym wejściem do budynku. Elewacje boczne trzyosiowe. Obecnie elewacje są w znacznym stopniu uproszczone. Zachowały boniowane naroża i wykonane w tynku obramowania uszakowe otworów okiennych. Zawilgocone odpadające tynki odsłaniają fragmenty pierwotnej renesansowej dekoracji sgraffitowej. Jeśli zniszczenia będą nadal postępować, to być może spod tynków wyjrzą kamienne obramienia fasciowe. Pierwotnie dwór posiadał układ dwutraktowy. Pomieszczania nakrywają sklepiania krzyżowe oraz kolebkowe z lunetami. Wnętrza znacznie przekształcone po drugiej wojnie światowej, kiedy między innymi część sal została podzielona ściankami działowymi. Na niszczejących sklepieniach pozostałości dekoracji sztukatorskiej.
Fasada (elewacja południowa) dworu skierowana jest na jeden z folwarcznych dziedzińców gospodarczych. Obecnie część zabudowań mieszkalnych i gospodarczych dawnego folwarku w przeciwieństwie do dworu w dalszym ciągu jest użytkowana. Bardziej na zachód wznoszą się nowsze budynki gospodarcze wzniesione przez Państwowe Gospodarstwo Rolne w drugiej połowie XX wieku. Od wschodu i północnego-wschodu do rezydencji przylega zdziczałe, zaniedbane zadrzewienie, skromna pozostałość po parku i ogrodzie.
Zabytki w Wojborzu
Do rejestru zabytków w Wojborzu wpisano kościół parafialny p.w. św. Jerzego (16.03.1966r., nr rej.: 1572), dwór, obecnie nr 210 (31.10.1986r., nr rej.: 1212/WŁ). Ponadto w ewidencji zabytków znalazł się cały zespól dworsko-folwarczny, obejmujący: dom mieszkalny, dom mieszkalno gospodarczy, dwie obory, stodołę, magazyn zbożowy, dom zarządcy z częścią gospodarczą (nr 210-210f).
Informacje praktyczne i dojazd
Niestety dojazd komunikacją publiczną do Wojborza nie jest możliwy. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Prądy, następnie DK46 do Kłodzka przez Nysę. W Kłodzku należy kierować się na trasę DK8 (ul. Józefa Piłsudskiego), będącą swego rodzaju północną obwodnicą miasta. Z trasy tej znakowanej również jako E67, trzeba skręcić w prawo w ulicę Półwiejską prowadzącą do Młynowa przez Ścinawicę. Z Młynowa do Wojborza wiedzie droga lokalna. Odległość: z Gliwic w jedną stronę około 195km. Zespół dworsko-folwarczny znajduje się w południowej części Wojborza, w pobliżu drogi do Łącznej. Samochód można zaparkować w bocznej drodze prowadzącej na teren dawnego folwarku.
Damian Dąbrowski,
Październik 2013 r.
