Powiat górowski, miasto i gmina
(nazwa niemiecka: Herrnstadt, Kreis Guhrau)
Rys historyczny i stan obecny:
Początki miejscowości położonej w widłach Orli i Baryczy sięgają co najmniej XIII wieku. W 1290 roku osada otrzymała od księcia Henryka I głogowskiego prawa miejskie. Przeniesiono do niej również siedzibę kasztelani z niedalekiej Sądowli. W czternastym stuleciu książęta głogowscy na północny-wschód od miasta przy brodzie nad rzeką Orlą wybudowali gotycki zamek. W 1432 roku warownia wytrzymała oblężenie wojsk husyckich. Miasto i zamek pozostało w rękach Piastów z linii głogowskiej do 1437 roku. Następnie weszły w skład dóbr należących do Korony Czeskiej. Po 1520 roku właścicielem zamku był biskup wrocławski Jan V Turzo. W 1525 roku Wąsosz wraz z Ryczeniem nabył książę Fryderyk II z linii Piastów legnicko-brzeskich. Miejscowość pozostała w posiadaniu jego potomków do 1675 roku. Po wygaśnięciu ostatniej linii Piastów śląskich Wąsosz został ponownie włączony w skład dóbr podlegających władcom czeskim. Po zajęciu Śląska przez Królestwo Prus w wyniku wojen śląskich w połowie XVIII wieku majątek Wąsosz należał do pruskiego skarbu państwa. W 1886 roku posiadłość dzierżawił Oberamtmann Steinert, jej powierzchnia wynosiła 753ha, w tym 535ha pól uprawnych, 139ha łąk, 32ha pastwisk, 1ha stawów, 46ha dróg i podwórzy gospodarczych. W gospodarstwie działała gorzelnia. Na folwarku hodowano 36 koni, 200 sztuk bydła rogatego, w tym 47 krów, 900 owiec, 40 świń. W 1937 roku w dalszym ciągu właścicielem dóbr pozostawał pruski skarb państwa. Dzierżawcą była wdowa Pani Oberamtmann Drieschner, zamieszkała w Wąsoszu. Funkcję generalnego pełnomocnika pełnił Theo Wasmus. Majątek miał 556ha, w tym 377ha pól uprawnych, 128ha łak, 5ha pastwisk, 1ha stawów, 3ha parku i ogrodu, 42ha dróg, podwórzy gospodarczych i nieużytków. W gospodarstwie działała gorzelnia. Po zakończeniu drugiej wojny światowej dobra przejęło państwo polskie. Zamek i folwark w Wąsoszu przekazano w zarząd Państwowemu Gospodarstwu Rolnemu. Dawną rezydencję wykorzystywano jako budynek mieszkalny dla pracowników przedsiębiorstwa. W latach 1982-1989 przeprowadzono remont i zaadaptowano piwnice na klubokawiarnię. Obecnie na terenie folwarku funkcjonuje przedsiębiorstwo, a w zamku mieszczą się biura. Część pomieszczeń zabytku nie jest jednak użytkowana.
Zamek
Początki warowni ufundowanej przez książąt głogowskich sięgają czternastego wieku. Zamek przebudowano w XVI wieku. Według siedemnastowiecznego opisu zamek składał się z trzech skrzydeł i otoczony był wodami Orli i fosą. Budynki były dwupiętrowe, kryte dachówką. W jednym ze skrzydeł mieszkał książę, który przybywał do Wąsosza na polowania. W czasie działań wojennych w 1759 roku zostało spalone miasto, a zamek doznał sporych uszkodzeń. W kolejnych latach rozebrano najbardziej zniszczone skrzydło północne z kaplicą oraz przebudowano skrzydło południowe. Elewacje zamku przekształcono w stylu barokowym. Kolejne prace remontowe prowadzono w zabytku w 1924 roku.
Zamek murowany z kamienia i cegły, potynkowany, dwuskrzydłowy, na planie litery „L”, podpiwniczony. Skrzydło zachodnie dwukondygnacyjne, nakryte dachem czterospadowym, skrzydło południowe parterowe, z dachem trzyspadowym. Fasada skrzydła zachodniego (elewacja wschodnia) pięcioosiowa, z głównym wejściem ozdobionym barokowym portalem. Nad wejściem data ostatniej przebudowy – 1924 r. Elewacje w znacznym stopniu uproszczone, jedynie we wspomnianej fasadzie skrzydła zachodniego zachowane opaski wokół otworów okiennych z kluczem, portal i gzyms kordonowy między kondygnacjami. W narożach pd.-wsch. i pd.-zach. Okrągłe baszty, nakryte dachami stożkowymi. Układ wnętrz obydwu skrzydeł dwutraktowy. Piwnice nakryte sklepieniami kolebkowymi, w basztach zastosowano sklepienia krzyżowe. W większości pomieszczeń zastosowano stropy drewniane, niektóre z sufitami fasetowymi i dekoracją sztukatorską. Dawny dziedziniec od wschodu zamyka brama, a od północy taras z murem i tralkową balustradą (wzniesione na pozostałościach trzeciego skrzydła). Wokół zamku pozostałości fosy i parku. Na wschód i południe od rezydencji zabudowania gospodarcze dawnego folwarku.
Przedwojenne widokówki prezentujące zamek w Wąsoszu można znaleźć na stronie www.dolny-slask.org.pl
Źródło: http://dolny-slask.org.pl/3609175,foto.html?idEntity=512583 (dostęp: 17.08.2014 roku)
Zabytki w Wąsoszu
Do rejestru zabytków w Wąsoszu wpisano historyczny układ architektoniczny, XIII-XIX w. (nr rej.: A/1016 z 27.08.2007r.); kościół parafialny p.w. św. Józefa Oblubieńca, ul. Parafialna 8, 1892-1894 (nr rej.: A/1104/1374 z 13.08.1965r.); kościół pomocniczy p.w. Niepokalanego Serca NMP, pl. Kościelny 4, koniec XIII w., 1581, 1710r. (nr rej.: A/1115/1374 z 13.08.1965r.); zamek, 2 poł. XVI w., koniec XVIII w. (nr rej.: A/3741/967 z 13.11.1961r.); willę, ul. Krzywa 7, 1896r. (nr rej.: A/1045 z 3.07.1993r.); wodociągową wieżę ciśnień (kolejową), 1912r. (nr rej.: 1416/A z 3.07.1993r.). Ponadto w ewidencji zabytków znajduje się m.in. zespół zamkowo-folwarczny, obejmujący poza zamkiem (ul. Zamkowa 1), park, budynek mieszkalny, gorzelnię, stajnię – obecnie bukaciarnia, oborę, budynek gospodarczy, chlewnię – obecnie warchlakarnia, stodołę (ul. Zamkowa 3).
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Wąsosza zapewniają autobusy PKS Leszno kursujące m.in. z Góry, Rawicza, Wołowa i Wrocławia. Niestety autobusy nie jeżdżą zbyt często i ze względu na trudności ze znalezieniem przesiadki nie polecam tego sposobu dojazdu. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Wrocław Południe, następnie autostradową obwodnicą miasta (A8) do węzła Wrocław Północ i dalej DK5 w stronę Poznania. Z tej ostatniej trasy w Rawiczu należy skręcić w lewo w ul. Władysława IV. Następnie z centrum Rawicza najlepiej wyjechać ul. Piłsudskiego prowadzącą do miejscowości Masłowo. Z Masłowa przez Załęcze można dotrzeć do trasy DK36. Droga ta prowadzi do Lubina przez Wąsosz. Można również ominąć centrum Rawicza i na północ od miasta bezpośrednio z DK5 wjechać na DK36 w kierunku Lubina. Zespół zamkowo-folwarczny znajduje się w północno-wschodniej części starego miasta, na lewo od DK36 (przy ul. Zamkowej). Odległość: w jedną stronę z Gliwic około 250km, z Wrocławia około 80km. Samochód najlepiej zaparkować na Rynku, w niewielkiej odległości od zamku, bądź też w bocznych uliczkach, przy jednym z kościołów.
Damian Dąbrowski,
Sierpień 2014 r.