Powiat wałbrzyski, gmina Walim
(nazwa niemiecka Wüstewaltersdorf, Kreis Waldenburg)
Zabytki w Walimiu
Do rejestru zabytków w Walimiu wpisano:
- kościół parafialny p.w. św. Barbary, XVI w., 1777r., XIX/XX w., nr rej.: A/1668/634 z 23.11.1959r.
- kościół ewangelicki, obecnie rzymskokatolicki p.w. Serca Jezusa, 1771r., nr rej.: A/1669/583 z 19.03.1959r.
- kaplica grobowa Klingberga, ul. 3 Maja, 1813r., nr rej.: A/4608/1754 z 30.06.1966r.
- kaplica grobowa Seylerów, ul. Wyszyńskiego, ok. 1800r., nr rej.: A/4607/1755 z 30.06.1966r.
- dwór Zedlitzów, obecnie dom mieszkalny, ul. Konopnickiej 1, k. XVIII w., pocz. XX w.,nr rej.: A/4609/1756 z 30.06.1966r.
- siedziba wolnego chałupnika sołeckiego, obecnie dom mieszkalny, ul. Kilińskiego 3, murowano-szachulcowy, 2 połowa XVIII w., 1820r.,nr rej.: A/4610/1453/WŁ z 11.10.1995r.
- dom, ul. Wyszyńskiego 3, połowa XIX w., nr rej.: A/4613/1242/WŁ z 20.09.1988r.
- siedziba wolnego chałupnika sołeckiego, obecnie dom mieszkalny, ul. Wyszyńskiego 8, murowano-drewniany, 1704r., 2 połowa XIX/XX w., nr rej.: A/4612/1444/WŁ z 20.09.1995r.
- dom towarowy „Kauhaus”, obecnie dom mieszkalny, ul. Wyszyńskiego 13, 1779r., 1839r., nr rej.: A/4614/1452/WŁ z 11.10.1995r.
- budynek administracyjny tkalni z łącznikiem komunikacyjnym i boczną ścianą tkalni, ul. Kościuszki 8, 1863r., nr rej.: A/4611/1447/WŁ/1-3 z 2.10.1995r.
Ponadto w ewidencji zabytków znalazły się m.in.:
- pałac Heinricha Schneidera (ul. Wyszyńskiego 94) i oficyna, obecnie dom mieszkalny (ul. Wyszyńskiego 92).
- oficyna mieszkalna dworu Zedlitzów, obecnie dom mieszkalny, ul. Konopnickiej 2 (dawniej Dymitrowa 1),
- dwór Zedlitzów, następnie rodziny Websky, ul. Piastowska 5 (dawniej nr 7).
- dwór Schneidera, obecnie dom mieszkalny, ul. Piastowska 9.
- siedziba wolnego chałupnika sołeckiego, obecnie dom mieszkalny, ul. Wyszyńskiego 2.
Pierwsza wzmianka na temat Walimia pochodzi z datowanej na przełom XIII i XIV wieku „Księgi uposażeń biskupstwa wrocławskiego”. Wioska pojawiła się w niej pod nazwą Waltheri villa. W drugiej połowie XIV wieku Walim był już wsią rycerską i należał do rodu von Haugwitz. Drugi zachowany dokument na temat Walimia pochodzi z 1370 roku i dotyczy sprzedaży przez rodzinę von Haugwitz sołectwa wraz z całą wsią Mathiasowi z Walimia (de Walthersdorf). Mathias pozostawił majątek swoim sześciu synom: Peterowi, Oswaldowi, Nikelowi, Mathiasowi, Hansowi i Heinrichowi. Wszyscy oni używali nazwiska Bawar (Beyer). W rękach potomków Mathiasa majątek pozostał przynajmniej do 1407 roku. Brak wzmianek o Walimiu od lat 30. XIV wieku sugeruje, że wioska została zniszczona w toku wojen husyckich i przez długi czas nie przystąpiono do jej odbudowy. Stąd prawdopodobnie około 1600 roku w jej nazwie pojawił się przedrostek pustka – „Wüste” i odtąd określano wieś jako Wüstewalthersdorf. Odbudowa Walimia rozpoczęta w pierwszej połowie XVI wieku wiązała się z osadnictwem górniczym. W 1548 roku właścicielem wsi był Melchior von Seydlicz, sedzia dworu świdnickiego, do którego należały także Burkatów, Omieciny, Bystrzyca Górna i Schlesierthal. Kolejnymi właścicielami Walimia byli: od 1563r. Leonard Schindel von Dromsdorf, od 1570r. Dietrich von Mühlheim und Pläswitz. W 1591 roku wieś otrzymał w spadku Hans von Mühlheim. W krótkim czasie zadłużył majątek. W 1599 roku sprzedał folwark Martinowi Rösnerowi, Michaelowi Seipeltowi i Georgowi Wiedermannowi. Mimo to kilkukrotnie zastawiał resztę posiadłości. Po śmierci Hansa jego dziedzice w 1617 roku sprzedali zadłużony Walim Hansowi von Czettritz auf Neuhaus und Reussendorf, właścicielowi Rusinowa. Hans von Czettritz zmarł już dwa lata po zakupie posiadłości. Zarząd nad majątkiem objęła wdowa po nim Katharine. Dopiero w 1633 roku rządy objął ich syn Hans Christoph von Czettritz. Zmarł on bezpotomnie w 1653 roku i rok później dobra nabył Hans Christoph von Zedlitz z linii rodziny Wilkau. Po śmierci ojca w 1685 roku dobra objął Hans Friedrich, syn Hansa Christopha von Zedlitz und Wilkau. W latach 1697 – 1712 Zedlitzowie i ród von Rohr ze Starego Zdroju kilkukrotnie sprzedawali sobie nawzajem rodzinne dobra. Ostatecznie w 1712 roku Walim nabył przedstawiciel innej linii Zedlitzów – Sigismund von Zedlitz und der Leipe. W 1726 roku zmarł Sigismund von Zedlitz. Dobra w Walimiu otrzymał w spadku jego najmłodszy syn Heinrich Wilhelm. W 1736 roku zastąpił on starszą drewnianą siedzibę murowanym dworem, zwanym też zamkiem. Za rządów Heinricha Wilhelma von Zedlitz miał miejsce znaczący rozwój miejscowości. Utworzył on kolonie Siedlików (1737r.), Domachów (1752r.), Dołki (rozbudowane wokół młyna wzniesionego w 1756r.), Mirostów (1777r.), Kolonię Górną (1788r.), folwark Christianenhof, poszerzył powierzchnię pól dominialnych. Pomimo dwóch małżeństwa Heinrich Wilhelm doczekał się tylko jednego syn Friedricha. Zmarł on młodo i Heinrich Wilhelm nie pozostawił bezpośrednich spadkobierców. Gdy zmarł w 1789 roku dobra walimskie przeszły w ręce jego krewnego barona Carla Abrahama von Zedlitz und Leipe (ur.1731r., zm.1793r.), byłego pruskiego ministra i reformatora oświaty. Carl Abraham pozostał właścicielem Walimia ledwie cztery lata. Dobra odziedziczył po nim syn Heinrich baron von Zedlitz, który osiągnął pełnoletniość w 1801 roku. W 1808 roku Heinrich von Zedlitz sprzedał rodzinne dobra za 75 000 talarów Carlowi Friedrichowi Weidelhoferowi. Weidelhöfer pozostał właścicielem dóbr do 1840 roku. Po jego śmierci nastąpił szybki upadek dóbr rycerskich w Walimiu. Spadkobiercy w 1841 roku sprzedali włości za 94 000 talarów Carlowi Leopoldowi hrabiemu von Zieten. Odtąd właściciele zmieniali się bardzo często. W 1842 roku posiadłość nabył Gustaw von Axleben, a w 1843 roku Louis von Blanc. Od 1848 roku majątek pozostawał pod przymusowym zarządem państwa i częściowo został rozparcelowany. Następnie dobra nabył żydowski bankier z Berlina Emil Goldschmidt i przeprowadził drugą część parcelacji. Resztę włości zaledwie rok później odsprzedał Heinrichowi Eduardowi Thiele. Kolejnymi właścicielami pozostałości dóbr rycerskich zostali Hermann Bergmann (1856r.), Salomon Grünberg (1859r.), Gottlieb Haacke. Ostatnią większą posiadłość ziemską w Walimiu, związaną z folwarkiem „Christianenhof” od 1917 roku posiadał hrabia von Keyserlingk. Wśród nabywców parceli wyprzedanych w 1853 roku znalazł się właściciel zakładów włókienniczych dr Egmont Websky. Przejął on jedną z rezydencji Zedlitzów i reprezentował dawne zobowiązania dominium w zarządzie gminy, kościele i szkole. Websky wraz z Karlem Hartmannem i Rudolfem Mau założył firmę włókienniczą „Bleiche, Farberei & Appretur Anstalt – Websky, Hartmann & Mau in Wüstewaltersdorf”. W wyniku kolejnych fuzji w 1883 roku w Walimiu powstała spółka „Websky-Hartmann & Wiesen”. Kierowali nią kolejno: Gottfried Websky, Ernst Websky, Hans Karl Wiesen, Viktor Websky. Kolejne przekształcenia własnościowe miały miejsce w 1923 roku kiedy firmę zmieniono w spółkę akcyjną „Websky, Hartmann & Wiesen A.G.”
Dawne rezydencje na obszarze Walimia
1. Dwór Zedlitzów, następnie rodziny Websky, ul. Piastowska 5 (dawniej nr 7).
Błąd w ewidencji, budynek nigdy nie należał do Zedlitzów. W miejscu dawnej owczarni pańskiej (Zedlitzów) pierwotnie dom zbudował kupiec Beniamin Hancko. Około 1880 roku budynek zakupił i przebudował dr Egmont Websky, jeden ze współtwórców przedsiębiorstwa Bleiche, Farberei & Appretur Anstalt – Websky, Hartmann & Mau in Wüstewaltersdorf”. Od 1945 do 1949 roku zabudowania znajdowały się pod bezpośrednim zarządem radzieckich władz wojskowych, następnie przekazano je władzom polskim. W dworze urządzono szkołę. Kolejnym gospodarzem obiektu był ośrodek wypoczynkowo-szkoleniowy „Marzenka”, należący do Wojewódzkiej Spółdzielni Spożywców we Wrocławiu. Obecnie budynek jest własnością prywatną, od lat nieużytkowany powoli niszczeje. Już w 2009 roku określano jego stan jako zdewastowany. Przed 2015 rokiem runęła część ścian w elewacji ogrodowej.
Pałac na przełomie lat 20. i 30. XX w. (lewy górny róg, pod nazwą Villa Lüttwitz)
Źródło: https://polska-org.pl/689758,foto.html?idEntity=4775579 (dostęp: 8.02.2019r.)
2. Dwór Zedlitzów, obecnie dom mieszkalny, ul. Konopnickiej 1. Prawdopodobnie błąd w ewidencji, obecny adres Konopnickiej nr 2. A budynek opisany jako oficyna nr 2, to obecnie nr 2A.
Budowę domu rozpoczął w 1789 roku właściciel miejscowości Carl Abraham von Zedlitz. Budynek miał pełnić funkcję siedziby wdowiej. Niewykończony dom w 1793 roku Zedlitz odsprzedał miejscowemu kupcowi Albertowi Hauptowi, który dokończył prace budowlane, a w sąsiednich budynkach gospodarczych uruchomił zakład włókienniczy. Zabudowania przekształcono w drugiej połowie XIX w., pierwszej połowie XX w. i po 1960 roku. Budynek dworu posiada reprezentacyjną fasadę z głównym wejściem flankowanym dwiema kolumnami w stylu jońskim. Budynek ozdabiają również wydatny gzyms okapowy, opaski wokół otworów okiennych, profilowany gzyms odcinkowy, kamienne parapety. W budynku dworu i części zabudowań gospodarczych zachowały się oryginalne sklepienia kolebkowe i krzyżowe.
W 1842 roku Karl Louis Haupt w zabudowaniach gospodarczych utworzył pierwszą w Walimiu wytwórnię oleju. Kolejnymi właścicielami zabudowań byli w latach 80. XIX wieku rolnik Hielscher, następnie rodzina Kohlmanów, w rękach której pozostały do 1945 roku. Zabudowania pełniły funkcje mieszkalne i gospodarcze, w części pomieszczeń budynku głównego otwarto lokale handlowe.
3. Dwór Schneidera, obecnie dom mieszkalny, ul. Piastowska 9.
Rezydencję ufundował w połowie XVIII w. kupiec Gottfried Schneider. W elewacji frontowej znajduje się główne wejście do budynku ozdobione kamiennym barokowym portalem z kartuszem w zworniku i umieszczoną w nim data 1755 rok. Budynek pierwotnie parterowy został powiększony o piętro w XIX wieku. Z czasem w XIX wieku dwór przeszedł na własność firmy „Websky, Hartmann & Wiesen”. Za rządów tej firmy część wnętrz podzielono na mniejsze mieszkania. Po 1945 roku cały budynek zamieniono w wielorodzinny dom mieszkalny. Obecnie dom pełni nadal funkcje mieszkalne i zarządza nim Administracja Budynków Komunalnych Walim. Budynek można zobaczyć z zewnątrz. W części pomieszczeń parteru zachowały się oryginalne sklepienia. Pierwotnie w pobliżu dworu znajdowały się zabudowania gospodarcze, nie zachowane do czasów współczesnych.
4. Pałac Heinricha Schneidera (ul. Wyszyńskiego 94) i oficyna, obecnie dom mieszkalny (ul. Wyszyńskiego 92).
Obydwa budynki bywają też określane willami Schneiderów. Położone są w północnej części Walimia, na obszarze dawnego Sędzimierza. Prawdopodobnie jako pierwsza powstała willa przy ulicy Wyszyńskiego 94. Bardziej reprezentacyjny budynek ufundował w połowie XIX wieku Heinrich Schneider. W ostatnim ćwierćwieczu dziewiętnastego stulecia powstała druga willa – Wyszyńskiego 92. Obydwa budynki należały następnie do synów Heinricha Schneidera, Karla i Federa. Po 1945 roku zabudowania przejęło państwo polskie. Mniej ozdobny budynek zamieniono w wielorodzinny dom mieszkalny i tę funkcję pełni do dziś. Budynek pod nr 94 zaadaptowano na wojskowy ośrodek wypoczynkowy. Po 1989 roku Agencja Mienia Wojskowego sprzedała willę osobie prywatnej. Odtąd budynek pozostaje niezagospodarowany i niszczeje. Wnętrza budynku posiadały oryginalne dziewiętnastowieczne wyposażenie, trudno powiedzieć czy obecnie zachowane.
Fabryka i rezydencje Schneiderów 1914 rok.
Źródło: https://polska-org.pl/6319113,foto.html (dostęp: 8.02.2019r.)
5.Niezachowany zamek Zedlitzów – budynek Kasyna, ul. Kościuszki 4.
Heinrich Wilhelm von Zedlitz w 1736 roku zastąpił starszą drewnianą siedzibę murowanym dworem, zwanym też zamkiem. Budynek do połowy XIX wieku pozostawał rezydencją właścicieli dóbr rycerskich. Po parcelacji majątku został rozebrany. W ostatniej ćwierci dziewiętnastego stulecia spółka „Websky, Hartmann & Wiesen” wybudowała na jego miejscu budynek kasyna. Po przejęciu zabudowań przez władze polskie w 1945 roku w dawnym kasynie urządzono przedszkole. Po likwidacji jednostki oświatowej budynek sprzedano osobie prywatnej. Od lat stoi nieużytkowany i powoli niszczeje.
Dawne kasyno w latach 20. XX wieku.
Źródło: https://polska-org.pl/692373,foto.html?idEntity=592611 (dostęp: 8.02.2019r.)
Poczta i dawne kasyno, rok 1923 (prawy górny róg).
Źródło: https://polska-org.pl/7275305,foto.html (dostęp: 8.02.2019r.)
6.Pałac Klingberga – ulica 3 Maja 19 (nieistniejący)
Klasycystyczną rezydencję ufundował w 1816 roku Christian Friedrich Klingberg. W 1836 roku pałac należał już do kupca Wilhelma Wehrsiga, a następnie w 1848 roku do przedsiębiorcy F.A. Gockscha. Ostatecznie jak wiele innych zabudowań Walimia budynek przeszedł na własność firmy „Websky, Hartmann & Wiesen”. Po 1945 roku po przejęciu majątku przez państwo polskie pałac trafił pod zarząd Zakładów Przemysłu Lniarskiego „Walim”. W ciągu dwóch dekad został doprowadzony do ruiny i na początku lat 70. XX wieku rozebrany na mocy decyzji konserwatora zabytków z dnia 4 maja 1970 roku. Walim utracił w ten sposób bardzo cenny zabytek.
Cechą charakterystyczną pałacu był wydatny portyk w elewacji frontowej złożony z czterech jońskich kolumn i bogatego belkowania. W ozdobnych wnętrzach szczególnie wyróżniała się sala balowa w stylu empire.
Pozostałością po majątku są częściowo zachowane zabudowania gospodarcze oraz znajdujący się bezpośrednio przy ulicy 3 Maja grobowiec Christiana Friedricha Klingberga. Pochodzący z początku XIX w. grobowiec usytuowany jest na stromym zboczu. Teren pod jego budowę został specjalnie wyrównany i otoczony ze wszystkich stron kamiennym murem.
Źródło: https://docplayer.pl/58594194-Walim-dzieje-i-krajobraz-kulturowy-sudeckiej-osady-wlokienniczej-pod-red-jana-kesika.html (dostęp: 8.02.2019r.)
Inne wybrane zabytki Walimia
Kościół parafialny p.w. św. Barbary i kaplica grobowa Seylerów, ul. Wyszyńskiego, ok. 1800r.
Drewniany kościół św. Barbary powstał w 1548 roku. W 1777 roku przy kościele zbudowano nową wieżę. W związku z pogarszającym się stanem drewnianej świątyni została ona rozebrana, a w jej miejscu w latach 1803-1804 powstał murowany kościół. Następnie kościół był wielokrotnie przebudowywany i powiększany, m.in. w 1893 roku rozebrano wyższe kondygnacje wieży i wzniesiono je na nowo. Tuż przy kościele wznosi się klasycystyczny grobowiec wybudowany w 1810 roku dla Gottfrieda Seylera i jego żony z domu Wieland. Do 1945 roku kaplicę grobową utrzymywano dzięki Fundacji Grobowej Seylerów.
Kościół przed przebudową, przed 1893 rokiem.
Źródło: https://polska-org.pl/628971,foto.html?idEntity=522621 (dostęp: 8.02.2019r.)
Kościół po przebudowie, zdjęcie wykonano pomiędzy 1925 a 1935 rokiem.
Źródło: https://polska-org.pl/7012223,foto.html?idEntity=522621 (dostęp: 8.02.2019r.)
Siedziba wolnego chałupnika sołeckiego, obecnie dom mieszkalny, ul. Kilińskiego 3.
Budynek powstał w drugiej połowie XVIII wieku jako siedziba kupca tekstylnego. Od około 1820 roku działała w nim rzeźnia. Dom wzniesiono w części w konstrukcji drewnianej, a części murowanej z kamienia i cegły. Na osi fasady facjata. Po bokach budynku rosną dwie potężne lipy, z których jedna jest pomnikiem przyrody.
Pomnikowa lipa i dom przy ul. Kilińskiego 3 w latach 30. XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/692385,foto.html?idEntity=514767 (dostęp: 8.02.2019r.)
Siedziba wolnego chałupnika sołeckiego, obecnie dom mieszkalny, ul. Wyszyńskiego 2.
Siedziba wolnego chałupnika sołeckiego, obecnie dom mieszkalny, ul. Wyszyńskiego 8.
Budynek powstał w 1704 roku, był przebudowywany w XIX i XX wieku. Dom powstał w konstrukcji murowanej i przysłupowo-zrębowej. W XVIII w. i na początku XIX w. funkcjonował w nim warsztat tkacki. W 1836 roku był własnością Ehenfrieda Hausdorfa. Ostatnim niemieckim właścicielem budynku był do 1945 roku Pan Hirsch. Po zakończeniu drugiej wojny światowej dom stanowi własność prywatną, obecnie działa w nim „Gościniec pod Starym Puchaczem”.
Zwiedzając Walim warto również zwrócić uwagę na następujące wille przemysłowców: ul. Kościuszki 11 i ul. Kościuszki 13 oraz posiadłości kupieckie: ul. Wyszyńskiego 10, ul. Wyszyńskiego 26, ul. Wyszyńskiego 38, ul. Wyszyńskiego 40, ul. Wyszyńskiego 65, ul. Kościuszki 1, ul. Długa 4.
Obok budynku przy ul. Wyszyńskiego 40, dawnej posiadłości Schneiderów, znajduje się klasycystyczna kaplica grobowa z 1817 roku. Jest to miejsce ostatniego spoczynku kupca Christiana Schneidera.
Walim położony jest około 17 kilometrów na południowy-wschód od Wałbrzycha. Przez miejscowość przebiega droga wojewódzka nr 383 łącząca Jedlinę-Zdrój z Dzierżoniowem. Ze stolicy powiatu najkrótszy dojazd drogą wojewódzką nr 381 do dzielnicy Wałbrzycha Rusinowa i dalej drogą lokalną przez Podlesie i Olszynie do wspomnianej DW 383 przebiegającej przez sam środek Walimia. Dokładne lokalizacje poszczególnych rezydencji – adresy – podano przy opisach budynków.
Damian Dąbrowski,
Luty 2019r.