Wałbrzych

Powiat wałbrzyski, miasto na prawie powiatu

(nazwa niemiecka: Waldenburg, Kreis Waldenburg)

Zabytki w Wałbrzychu

Do rejestru zabytków w Wałbrzychu wpisano m.in.:

zamek Czettritzów, obecnie Wyższa Szkoła Zawodowa, ul. Zamkowa 4, 4a (nr rej.: 689/661 z 19.03.1960r.), park Czettritzów, ul. Zamkowa (nr rej.: 694/969/WŁ z 27.12.1983r.), dwie dawne oficyny, ul. Młynarska 18b i 18c (nr rej.: 691/1338/WŁ z 7.05.1991r.), willa w zespole zamkowym, ul. Moniuszki 43 (nr rej.: 692/1337/WŁ z 7.05.1991r.), willa , ul. Zamkowa 2 (nr rej.: 690/735/WŁ z 20.08.1979r.), dom mieszkalny i wozownia, ul. Zamkowa 3 i 3a (nr rej.: 693/1314/1-2/WŁ z 21.02.1991r.).
pałac Albertich, obecnie Muzeum Wałbrzyskie, ul. 1 Maja 9 (nr rej.: 688/667 z 30.03.1960r.)
pałac Tielscha, ul. Armii Krajowej 7a (nr rej.: 685/1006/WŁ z 31.03.1984r.)
willa fabrykancka, obecnie dom dziecka „Rodzinka”, ul. Wrocławska 115 (nr rej.: A/4623/1423/WŁ z 11.01.1995r.)

W ewidencji zabytków umieszczono m.in.: zespół dworski, ul. Wrocławska 134: dwór, obecnie dom mieszkalny, dom mieszkalno-gospodarczy, cztery budynki gospodarcze w zespole (ul. Wrocławska 134-134a); dom mieszkalny, ul. Wrocławska 135.

Wałbrzych wzmiankowano na przełomie XIII i XIV wieku pod nazwą Waldenberc, następnie w 1372 roku jako Waldenberg, a w 1400 roku jako Waldenburg. Początkowo właściciele dóbr mieli siedzibę w zamku Nowy Dwór. Dopiero około połowy XVI wieku przenieśli się do wioski u podnóża góry i zbudowali nową rezydencję.

Wałbrzych na mapie z 1750 roku oraz wybrane zabytki na przedwojennych widokówkach. Źródło fotografii: https://polska-org.pl/

Poniżej krótkie opisy kilku interesujących wałbrzyskich zabytków.

Pałac Czettritzów, ul. Zamkowa

Renesansową rezydencję blisko rynku wzniósł w latach 1606-1628 Diprand von Czettritz (ur.1562r., zm.1628r.). W rękach jego potomków dobra pozostały do 1738 roku, kiedy to odkupili je Hochbergowie z pobliskiego Książa. Wkrótce po przejęciu majątku hrabia Konrad Ernst Maksymilian von Hochberg (ur.1682r., zm.1752r.) dokonał przebudowy rezydencji i jej otoczenia w stylu barokowym. W 1882 roku do budynku przeniesiono siedzibę administracji dóbr książąt Hochbergów. Pałac został rozbudowany i przekształcony w stylu klasycystycznym. W jego otoczeniu założono rozległy park i ogród, z pergolami i rabatami kwiatowymi. W sąsiedztwie wzniesiono także nowe zabudowania mieszkalne i gospodarcze. W 1922 roku miała miejsce ostatnia rozbudowa pałacu. Po 1945 roku rezydencja przez pewien czas pełniła funkcję siedziby Urzędu Wojewódzkiego w Wałbrzychu, a obecnie od lat mieści się w niej Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Angelusa Silesiusa.

Rezydencja założona na planie wydłużonego prostokąta, podpiwniczona, dwu- i trzykondygnacyjna, z częściowo użytkowym poddaszem, nakryta wysokimi dachami dwuspadowymi i dachem pulpitowym. Elewacje bogato zdobione, z manierystycznymi szczytami, boniowaniem podkreślającym naroża budynku i ryzality, wydatnym gzymsem wieńczącym, obramieniami wokół okien, podokiennikami. Główne wejście w fasadzie z renesansowym portalem, ponad nim kartusze herbowe fundatora Dipranda von Czittritza i jego żony Elizabeth z domu von Zedlitz. Drugie wejście z portalem i herbem Hochbergów. We wnętrza w części pomieszczeń zachowano sklepienia kolebkowe.

Dokładna lokalizacja pałacu:

50.76244224051399, 16.282113506391557

W parku w 1907 roku wzniesiono neorenesansową willę, siedzibę generalnego dyrektora zarządu dóbr książąt Hochbergów. Budynek od lat nieużytkowany niszczeje (ul. Zamkowa 2).

Dokładna lokalizacja willi:

50.76234723099434, 16.28110499583115

Pałac Albertich, obecnie Muzeum Wałbrzyskie, ul. 1 Maja 9

Rezydencję ufundował w 1801 roku kupiec Julius Sonnabend. Budynek został wzniesiony według projektu Leopolda Niederräckera, ucznia dużo bardziej znanego architekta Carla Gottharda Langhansa. W 1834 roku pałac nabył Johann Gustav Wilhelm Alberti. Nowy właściciel wywodził się z Hamburga. Pod koniec XVIII wieku przeniósł się na Śląsk i był współudziałowcem w firmie specjalizującej się w produkcji i sprzedaży lnu. Johann Alberti zmarł w rok po zakupie rezydencji. Budowla pozostała siedzibą jego potomków do 1926 roku, kiedy to została wykupiona przez władze miejskie. W budynku urządzono Muzeum Regionalne w Wałbrzychu, którego zbiory pochodziły z założonego w 1908 roku Towarzystwa Starożytności Ziemi Wałbrzyskiej. Na przestrzeni kolejnych dekad zmieniały się zarówno nazwy muzeum jak i zbiory, ale obiekt nieprzerwanie do dziś pełni funkcje placówki muzealnej. Obecnie w murach zabytku działa Muzeum Porcelany w Wałbrzychu.

Pałac o cechach klasycystycznych, trzyskrzydłowy, na planie podkowy, podpiwniczony, dwukondygnacyjny, nakryty dachami czterospadowymi z lukarnami. Elewacje skromnie dekorowane, z wydatnym gzymsem wieńczącym oraz gzymsem kordonowym między kondygnacjami. Na osi fasady główne wejście, umieszczone w ryzalicie opiętym kolumnami podtrzymującymi trójkątny tympanon.

Dokładna lokalizacja pałacu:

50.76523043436485, 16.2796257059943

Strona internetowa muzeum:

https://muzeum.walbrzych.pl/

Pałac Tielscha ul. Armii Krajowej 7a

Rezydencję ufundował w latach 1860-1863 Carl Tielsch (ur.1815r., zm.1882r.), właściciel założonej w 1845 roku jednej z pierwszych na Śląsku fabryk porcelany. W 1882 roku majątek otrzymał w spadku Egmont Tielsch (ur.1854r., zm.1930r.), syn Carla i Marii Luizy z domu Leupold. Sześć lat później nabył on majątek w pobliskiej Rusinowej. Dokonał przebudowy tamtejszego pałacu, który stał się jego rezydencją. Pałac w Wałbrzychu pełnił następnie funkcje biurowe. W 1904 roku Egmont otrzymał tytuł szlachecki, odtąd używał nazwiska von Tielsch-Reussendorf. W 1920 roku pałac w Wałbrzychu odkupiła firma Leopold Ernst i Syn. Obiekt w dalszym ciągu pełnił funkcje biurowe. W 1930 roku ostatnim właścicielem fabryki porcelany został Herbert von Tielsch (ur.1889r., zm.1957r.), syn Egmonta. Po drugiej wojnie światowej majątek został znacjonalizowany. Państwowa fabryka porcelany „Wałbrzych” funkcjonowała do 1992 roku. Następnie została sprywatyzowana, w rękach kolejnych prywatnych właścicieli dogorywała przez następne dwie dekady. Obecnie pozostało po niej puste miejsce i ruiny. Lepszy los spotkał samą rezydencję. W czasach Polski Ludowej w budynku mieściła się Dyrekcja Zakładu Linii Kolejowych PKP w Wałbrzychu. Od końca lat 90. XX wieku opuszczony pałac niszczał. W 2008 roku zabytek nabył prywatny inwestor. Przez wiele lat prowadził on żmudne prace remontowe. Obecnie w budynku znajdują się biura oraz firmy usługowe.

Pałac zbudowany w latach 1860-1863 według projektu Hermanna Friedricha Wäsemanna z Wrocławia, architekta odpowiedzialnego m.in. za projekt wałbrzyskiego ratusza. Budynek wzniesiony na planie prostokąta, podpiwniczony, dwukondygnacyjny, z użytkowym poddaszem, nakryty dachem czterospadowym z lukarnami. Bryłę pałacu urozmaicają liczne ryzality. W fasadzie główne wejście poprzedzone schodami i portykiem kolumnowym. Wejście podkreśla balkon i ozdobny szczyt. Elewacje bogato dekorowane detalem architektonicznym: boniowanie, gzymsy, lizeny, festony, girlandy. Część pomieszczeń zachowała sklepienia kolebkowe. Na osi budynku ozdobny hol w przedłużeniu którego klatka schodowa nakryta kopułą ze świetlikiem.

Dokładna lokalizacja pałacu:

50.782802800784054, 16.282928030584372

Willa fabrykancka, następnie dom dziecka „Rodzinka”, ul. Wrocławska 115

Rezydencja związana z kolejną rodziną producentów porcelany. Budynek został wzniesiony przez rodzinę Ohme w 1908 roku. W 1881 roku Hermann Ohme w Solicach Dolnych (Szczawienko) wybudował fabrykę porcelany. Fabryka produkowała wysokiej jakości pięknie dekorowane wzory. W 1921 roku po śmierci Hermanna Ohme, zakład przejął jego syn Hermann Alfred Ohme. W kolejnych latach pogłębiały się problemy finansowe przedsiębiorstwa, które przechodziło kolejne przekształcenia. Ostatecznie firmę dobił światowy kryzys i spadek zainteresowania wysokogatunkową porcelaną. W 1930 roku fabryka zbankrutowała. Po drugiej wojnie światowej w willi znajdowała się siedziba władz Solic Dolnych. Następnie w budynku mieścił się sztab jednostki wojskowej oraz Wojskowa Komenda Rejonowa. Od początku lat 70. XX wieku do 2016 roku w obiekcie działał Dom Dziecka „Rodzinka”. Następnie willa została opuszczona.

Dokładna lokalizacja willi:

50.81753685342078, 16.300436014726344

Zespół dworski, ul. Wrocławska 134.

Pierwotny folwark nazwany Christinenhof od imienia żony hrabiego von Hochberga z Książa został założony w 1611 roku. Pod koniec XVIII wieku założenie zwano Luftschloss. Właśnie w tym czasie powstał istniejący do dziś dom mieszkalny, wpisany do ewidencji zabytków jako dwór. Pozostałe zabudowania folwarku pochodzą z XIX wieku. W rękach Hochbergów majątek pozostał do drugiej wojny światowej. Po 1945 roku na terenie folwarku funkcjonowało gospodarstwo należące do ośrodka hodowli zarodowej POHZ „Szczawienko”. Następnie w zabudowaniach ulokowano Przedsiębiorstwo Usług Remontowo-Budowlanych. Obecnie część obiektów pełni funkcje mieszkalne, a w pozostałych budynkach działa hotel i restauracja „Maria”.

Dokładna lokalizacja folwarku:

50.82617770824074, 16.305089114748693