Powiat świdnicki, miasto Marcinowice
(nazwa niemiecka Gross Wierau, Kreis Schweidnitz)
Zabytki w Wirach
Do rejestru zabytków w Wirach wpisano:
- kościół par. p.w. św. Michała Archanioła, pocz. XVI, 1906-08, nr rej.: A/1830/1690 z 22.05.1966
- zespół pałacowy :
- pałac, ob. dom nr 1, XVII, 1778, 2 poł. XIX, nr rej.: A/602/625/WŁ z 22.05.1976
- park, 2 poł. XIX, nr rej.: A/4601/997/WŁ z 29.03.1984
Liczne zabudowania ujęto w gminnej ewidencji zabytków, m.in. budynek nr 27, dawną siedzibę właścicieli dóbr Lehngut.
Miejscowość wzmiankowano po raz pierwszy w 1193 roku. W dokumencie z tego roku papież Celestyn III potwierdził prawo zakonu augustianów z wrocławskiego Piasku do wioski Viuri (Wiry). W rękach zakonników miejscowość pozostała przez kilka stuleci, aż do sekularyzacji dóbr kościelnych w Królestwie Prus w 1810 roku. Następnie majątek wszedł w skład królewskiej domeny. W 1830 roku włości podlegały pod królewski urząd w Sobótce. Ponadto w Wirach znajdowało się wolne sołectwo, browar, dwa młyny wodne, wiatrak i cegielnia. W drugiej połowie XIX wieku dobra królewskie w wiosce zostały rozparcelowane. Część włości wraz z pałacem augustianów została nabyta przez właścicieli wolnego sołectwa. W 1894 roku w Wirach wzmiankowano dwa większe majątki. Jednym z nich było wspomniane wolne sołectwo należące do żony porucznika Agnes Rothenbach z domu Engmann. Posiadłość miała powierzchnię 175ha, w tym 143ha pól uprawnych, 13ha łąk, 16ha lasu, 1ha pastwisk, 2ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Drugi majątek to tzw. Lehngut nr 19. Jego właścicielem był major w stanie spoczynku Berthold Ullbrich. Włości liczyły 146ha, w tym 101,6ha pól uprawnych, 11ha łąk, 30,9ha lasu, 1,4ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. W 1917 roku sołectwo nr 1 z folwarkiem Pfeffermühle miało powierzchnię 181ha, w tym 145ha pól uprawnych, 14ha łąk, 17ha lasu, 1ha wód, 0,5ha parku, 1,5ha ogrodu, 2ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Dobra należały do królewskiego radcy ekonomicznego Hermana Rossdeutschera (od 1904r.). Z kolei właścicielem Lehngut był Karl Baumert. Jego majątek liczył 146ha, w tym 101,6ha pól uprawnych, 11,6ha łąk, 30,2ha lasu, 0,3ha wód, 2,4ha ogrodu, dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Hermann Rossdeutscher pozostał właścicielem dóbr wolnego sołectwa przynajmniej do 1937 roku. W tym czasie funkcję inspektora do spraw majątku pełnił jego syn i dziedzic Helmuth Rossdeutscher. Wielkość włości nie uległa zmianie i tak jak w 1917 roku wynosiła 181ha. Z kolei dobra Lehngut od 1928 roku należały do Karla Braunnera. Ich powierzchnia spadła i wynosiła 112,03ha, w tym 71ha pól uprawnych, 4,5ha łąk, 2,5ha pastwisk, 31,5ha lasu, 2ha parku i ogrodu, 0,53ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków.
Losy majątków po 1945 roku nie są jasne. Dawny pałac augustianów w 1977 roku należał do straży pożarnej. W latach 80. XX wieku był już ruiną. Kolejnym właścicielem zabytku został Urząd Gminy w Marcinowicach. Nie wpłynęło to jednak pozytywnie na losy budynku. Pałac nadal popada w ruinę. Obecnie obok zabytku funkcjonuje prywatne gospodarstwo rolne. Z kolei siedziba właścicieli dóbr Lehngut po 1945 roku pełniła funkcję wielorodzinnego budynku mieszkalnego. Obecnie jest to dom nr 27. Budynek częściowo użytkowany, w nienajlepszym stanie technicznym.
Wiry na pocztówce z początku XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/823315,foto.html?idEntity=512967 (dostęp: 29.05.2019r.)
Pałac augustianów w Wirach został wzniesiony na przełomie XVI i XVII wieku. W połowie XVII wieku zakonnicy dobudowali obecne skrzydło zachodnie. Kolejną przebudowę rezydencje przeszła w 1778 roku, kiedy to m.in. nakryto budynek dachem mansardowym. W I połowie XIX wieku pałac przeszedł w ręce wolnych sołtysów. W tym czasie miał miejsce następny remont. Po zakończeniu drugiej wojny światowej zabytek niezagospodarowany, opuszczony i z czasem doprowadzony do stanu kompletnej ruiny. Dziś z dwuskrzydłowego, piętrowego budynku pozostały przede wszystkim mury obwodowe i część ścian działowych. W niektórych pomieszczeniach parteru sklepienia kolebkowe z lunetami oraz resztki dekoracji sztukatorskich.
Dawny pałac (sołtysówka) oraz rezydencja właścicieli Lehngut (budynek 27)
Źródło: https://polska-org.pl/6369246,foto.html?idEntity=535227 (dostęp: 29.05.2019r.)
Źródło: https://polska-org.pl/897943,foto.html (dostęp: 29.05.2019r.)
Budynek nr 27 został wzniesiony w drugiej połowie XIX wieku. Budynek dwukondygnacyjny, na rzucie prostokąta, nakryty dachem mansardowym. Elewacje skromnie zdobione, o cechach klasycystycznych. Naroża dworu podkreślone boniowaniem, część centralna z wejściem ujęta pilastrami, ponadto okna w prostych opaskach, gzyms międzykondygnacyjny i wydatny gzyms wieńczący.
Wiry położone są około 14 kilometrów na wschód od Świdnicy. Z miasta powiatowego najkrótszy dojazd prowadzi DK35 do Pszenna i dalej drogami lokalnymi przez Kątki i Wirki. Dawny pałac wraz z folwarkiem i parkiem położone są w zachodniej części Wir, na północ od głównej drogi. Z kolei budynek nr 27 znajduje się na wschodnim krańcu miejscowości.
Damian Dąbrowski,
Maj 2019r.
