Powiat wołowski, gmina Brzeg Dolny
(nazwa niemiecka: Gross Sürchen, Kreis Wohlau)
Rys historyczny i stan obecny:
Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1304 roku. Żerków w tym czasie wchodził w skład dóbr należących do zakonu cystersów z Lubiąża. W rękach zakonników dobra pozostały przez ponad dwa stulecia. W 1568 roku miejscowość wydzierżawił, a następnie w 1593 roku odkupił ród von Canitz. W wyniku ślubu Siegmunda von Köckritz z Anną, córką Friedricha von Canitz majątek w Żerkowie przejęła rodzina von Köckritz. Syn Siegmunda i Anny, Casper von Köckritz, zginął zastrzelony w wyniku nieszczęśliwego wypadku w 1603 roku. Dobra żerkowskie otrzymał w spadku małoletni Siegmund von Köckritz, syn Caspra i Kathariny von Schindel (zm.1601r.). Siegmund von Köckritz (ur.1601r., zm.1664r.) w połowie XVII wieku był znaczącą postacią, pełnił m.in. funkcję sędziego dworskiego i ziemskiego, wchodził w skład rady księcia oleśnickiego. Z małżeństwa z Marią baronową von Saurma und Jeltsch (zm.1672r.) pozostawił trzech synów. Drugi z nich Hans Casper (zm.1695r.) otrzymał posiadłości Żerków i Lipnica. Hans Caspar podobnie jak jego ojciec i starszy brat wchodził w skład elity rządzącej księstwem oleśnickim. Był marszałkiem dworu i sędzią dworskim. Kolejnym właścicielem Żerkowa i Lipnicy został Siegmund Casper Otto, syn Hansa Caspra i Barbary Heleny z domu von Seidlitz (zm.1720r.). Następnie włości przeszły na Friedricha Ottona, syna Siegmunda Caspra i Eleonory Joanny Katarzyny z domu von Rothkirch. Z kolei spadkobiercą Friedricha Ottona był jego syn z małżeństwa z Fryderyką Kunegundą z domu von Seherr-Thoss – Otto Siegmund Rudolph von Köckritz. W 1787 roku w Żerkowie wzmiankowano pański folwark, szkołę, 11 gospodarstw zagrodników, 2 gospodarstwa chałupników. W sumie osada liczyła 140 mieszkańców. Szarlotta Klara Antonina Luiza (zm.1816r.), jedyna córka Otto Siegmunda Rudolpha wyszła za mąż za swego kuzyna Karola Wilhelma Aleksandra von Frankenberg-Ludwigsdorf z Wąsic. Następnie w wyniku układu rodzinnego majątek w Żerkowie otrzymał potomek młodszego syna Hansa Caspra (zm.1695r.) – starszy ziemski, od 1840 roku baron Karl Friedrich Otto Sigismund von Köckritz. W opisie miejscowości z 1830 roku w Żerkowie wzmiankowano 21 domów oraz piękny pałac z folwarkiem. Wioskę zamieszkiwało 195 osób, w tym 27 wyznania katolickiego. W 1845 roku w Żerkowie znajdował się pałac z folwarkiem i 24 domy. Nieznacznie wzrosła liczba mieszkańców – 203, w tym 9 katolików. Karl Friedrich Otto Sigismund baron von Köckritz wzmiankowany był w źródle z 1857 roku. Najprawdopodobniej właścicielem majątku w Żerkowie pozostał do początku lat sześćdziesiątych XIX wieku. W księgach adresowych z 1872 i 1876 roku wzmiankowano już rotmistrza Diepolda barona von Köckritz. W 1886 roku posiadłość w Żerkowie należała do spadkobierców rotmistrza Diepolda von Köckritz. Jej powierzchnia wynosiła 779ha, w tym 312ha pól uprawnych, 50ha łąk, 12ha pastwisk, 372ha lasów, 33ha dróg i podwórzy gospodarczych. Na folwarku hodowano 22 konie, 111 sztuk bydła rogatego, w tym 45 krów, 580 świń. W 1905 roku właścicielką dóbr rycerskich Żerków z folwarkiem w Lipnicy była Pani Mathilde von Köckritz, z domu von Kessel. Majątkiem liczącym 824ha, w tym 320ha pól uprawnych, 50ha łak, 446ha lasów, 8ha dróg i podwórzy gospodarczych zarządzał inspektor Marx. Około 1910 roku włości odziedziczyła wdowa Gerta von Haugwitz, z domu von Köckritz. Pozostała ich właścicielką przynajmniej do 1937 roku. W 1937 roku majątek liczył 719ha, w tym 265ha pól uprawnych, 50ha łak, 396ha lasów, 8ha dróg i podwórzy gospodarczych. Generalnym pełnomocnikiem był Berengar von Haugwitz z Księginic w powiecie średzkim (in Kniegnitz, Kreis Neumarkt), a inspektorem prowadzącym folwark Paul Schwarzer. Po drugiej wojnie światowej dobra przejęło państwo polskie. W latach siedemdziesiątych XX wieku przeprowadzono remont dwóch pomieszczeń, w których urządzono świetlicę (sala balowa) i kuchnię. W kolejnej dekadzie zabytek był już zdewastowany. Od 1987 roku pałac stanowi własność prywatną. Na początku XXI wieku prowadzono prace remontowe, nie zostały jednak ukończone. W ostatnim czasie (około 2012 roku) w rezydencji wymieniono m.in. dach. Obecnie budynek pozostaje nieużytkowany, jest jednak zabezpieczony przed wejściem.
Pałac
Obecny pałac został zbudowany około 1791 roku. Rodzina von Köckritz związana z Żerkowem od końca XVI wieku posiadała jednak zapewne już wcześniej jakąś siedzibę. Być może istniejący budynek powstał w jej miejscu. Rezydencja murowana z kamienia i cegły, potynkowana, założona na planie litery „C”, podpiwniczona, dwukondygnacyjna, nakryta czterospadowym dachem mansardowym z lukarnami (korpus) i dachami trzyspadowymi (skrzydła boczne). Fasada (elewacja zachodnia) trzynastoosiowa, z centralnym klasycystycznym portykiem wgłębnym ozdabiającym główne wejście. Elewacja zachodnia korpusu siedmioosiowa, flankowana dwoma krótszymi skrzydłami bocznymi. Elewacje w znacznym stopniu zniszczone, jedynie fragmentarycznie zachowały detale architektoniczne: obramienia okienne, gzymsy, płyciny. Wnętrzna w znacznym stopniu przekształcone w XX wieku, nakryte stropami żelbetowymi i drewnianymi. W niektórych pomieszczeniach resztki oryginalnego klasycystycznego wystroju. Do pałacu przylega park z połowy XIX wieku o powierzchni około 4ha. W parku dominuje drzewostan liściasty: dęby szypułkowe, buki pospolite, jesiony wyniosłe, kasztanowce zwyczajne, lipy drobnolistne i robinie akacjowe. Spośród gatunków iglastych występuje sosna wejmutka i świerk pospolity.
Wygląd pałacu przed drugą wojną światową możemy poznać dzięki widokówkom zamieszczonym na portalu www.dolny-slask.org.pl
Źródło: http://dolny-slask.org.pl/859132,foto.html?idEntity=510110 (dostęp: 28.07.2014 roku)
Źródło: http://dolny-slask.org.pl/701857,foto.html?idEntity=510110 (dostęp: 28.07.2014 roku).
Źródło: http://dolny-slask.org.pl/4384720,foto.html?idEntity=510110 (dostep: 28.07.2014 roku)
Zabytki w Żerkowie
Do rejestru zabytków w Żerkowie wpisano zespół pałacowy (nr rej.: 594/W z 2.12.1986r.): pałac i park leśny (osobny wpis 408/W z 24.05.1978r.). Ponadto w ewidencji zabytków znalazły się m.in. wchodzące w skład zespołu pałacowego zabudowania: budynek mieszkalno-gospodarczy (nr 22), budynek mieszkalno-gospodarczy (nr 24), spichlerz, obecnie dom mieszkalny (nr 26), budynek gospodarczy obok nr 26, oficyna pałacowa, obecnie dom mieszkalny (nr 28).
Informacje praktyczne i dojazd
Dojazd komunikacją publiczną do Żerkowa zapewniają nieliczne autobusy PKS Leszno kursujące z Wołowa i Góry. W sąsiednim Żerkówku zatrzymują się również autobusy relacji Brzeg Dolny – Wołów. Ze względu na trudności ze znalezieniem przesiadki nie polecam jednak tego sposobu dojazdu. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Wrocław Południe, następnie autostradową obwodnicą miasta (A8) do węzła Wrocław Stadion i dalej DK94 w stronę Legnicy. Z tej ostatniej trasy tuż za Wrocławiem należy skręcić w prawo w lokalną drogę (ul. Wrocławska) prowadząca przez Krępice, Mrozów, Miękinie i Klękę do Brzegu Dolnego. Z Brzegu Dolnego najlepiej wyjechać w kierunku Wołowa ulicą Dębową. Za Żerkówkiem należy z niej skręcić w prawo w lokalną drogę prowadzącą do Żerkowa. Zespół pałacowy znajduje się we wschodniej części wioski, na prawo od głównej drogi. Odległość: w jedną stronę z Gliwic około 210km, z Wrocławia około 40km. Samochód można zaparkować w pobliżu dawnych zabudowań folwarcznych.
Damian Dąbrowski,
Lipiec 2014 r.
