Powiat świdnicki, gmina Strzegom
(nazwa niemiecka Eisdorf, Kreis Striegau, od 1932r. Kreis Schweidnitz)
Zabytki w Żelazowie
Do rejestru zabytków w Żelazowie został wpisany zespół pałacowy:
- pałac, XVII w., po 1820r., nr rej.: A/5217/803/WŁ z 14.05.1981r.
- park, po 1830r., nr rej.: A/5219/828/WŁ z 18.09.1981r.
- dom ogrodnika, ok. 1800r., nr rej.: A/5218/1631/WŁ z 26.10.1998r.
Ponadto w ewidencji zabytków uwzględniono m.in. oficynę i oranżerię oraz zabudowania gospodarcze dawnego majątku: oborę, stajnię, trzy stodoły i suszarnię.
Miejscowość wzmiankowano w 1371 roku jako Ysaksdorff. W szesnastym stuleciu wioska należała do rodu von Streit, m.in. Geronimusa von Streit, zmarłego w 1555r. i pochowanego w kościele w Kostrzy. Pod koniec XVI wieku w Żelazowie osiadła rodzina von Poser. W 1598 roku właścicielem wsi był Georg von Poser, a rok później Heinrich von Poser. W 1720 roku majątek należał do Hansa Christopha von Festenberg, zwany Packisch. W 1742 roku dobra posiadała Pani Eleonora von Gellhorn, z domu von Freyenfels, a w 1747 roku nabył je Johann Heinrich von Unverricht (zm.1799r.). W 1754 lub 1757 roku w Żelazowie urodzi się jego syn Samuel Gottlieb Unverricht, (zm.1827r.), właściciel majątków w powiecie strzegomskim. W opisach miejscowości z 1380 i 1845 roku wzmiankowano w Żelazowie porucznika i deputowanego powiatowego Johanna Heinricha Traugotta Unverricht (ur.1803r., zm.1873r.), prawdopodobnie prawnuka Johanna Heinricha. W połowie XIX wieku w wiosce znajdował się pałac, folwark, wiatrak, hodowla owiec merynosów. W 1873 roku po śmierci kapitana i starszego ziemskiego Johanna Heinricha Traugutta von Unverricht właścicielką dóbr została wdowa po nim, Anna von Unverricht (ur.1833r., zm.1896r.). W kolejnych latach wyszła ona ponownie za mąż za Otto Friedricha Augusta von Oheimb i była wymieniana w dokumentach jako Anna von Oheimb, z domu von Poser-Nädlitz. W 1894 roku jej majątek w Żelazowie liczył 370,8ha, w tym 221,5ha pól uprawnych, 25,8ha łąk, 117,6ha lasów, 3ha dróg, 2,9ha podwórzy gospodarczych i innych użytków. Anna Charlotte von Oheimb z dwóch małżeństw nie doczekała się dzieci. Po jej śmierci w 1896 roku wszystkie dobra, w tym Żelazów, otrzymał w spadku jej siostrzeniec Bogislav Friedrich Felix von Damnitz (ur.1847r., zm.1926r.), generał kawalerii, mieszkający w rezydencji w Żelazowie. Bogislav Friedrich był synem Karla Heinricha Ludwiga von Damnitz (ur.1822r., zm.1903r.) i Antonie Friederike Clementine z domy von Poser und Gross-Naedlitz (ur.1825r., zm.1896r.). W 1868 roku Bogislav Friedrich von Damnitz ożenił się z Friederike Auguste Charlotte Theodore Beseke (ur.1848r., zm.1937r.). W 1912 roku majątek Jego Ekscelencji generała Felixa von Damnitz w Żelazowie liczył 370,7ha, w tym 221,5ha pól uprawnych, 25,8ha łąk, 117,6ha lasów, 3ha dróg, 2,9ha podwórzy gospodarczych i innych użytków.. Źródła z 1930 i 1937 roku jako właścicielkę włości wymieniają Jej Ekscelencję Panią Fredę von Damnitz z Żelazowa, być może córkę Bogislava i Friederike. W 1937 roku posiadłość w Żelazowie miała powierzchnię 378,3ha, w tym 206,4ha pól uprawnych, 16,5ha łąk, 17,9ha pastwisk, 118ha lasów i wód, 3ha parku i ogrodu, 5ha dróg, podwórzy gospodarczych i innych użytków. Generalnym pełnomocnikiem był nadinspektor Richard Hartwig w Rogoźnicy (in Gross Rosen), a inspektorem Erich Walter. Po 1945 roku majątek przeszedł na własność państwa polskiego. Przez kilkadziesiąt lat zabudowania należały do Państwowego Gospodarstwa Rolnego, a następnie Stadniny Koni w Strzegomiu. Obecnie pałac i budynki pofolwarczne są własnością prywatną. W latach 90. XX wieku przeprowadzono remont. Teren wokół ogrodzony. Zabytek można zobaczyć z zewnątrz z pewnej odległości.
Rezydencja w Żelazowie w pierwszej połowie XX wieku
Źródło: https://polska-org.pl/7073884,foto.html?idEntity=510674 (dostęp: 25.09.2019r.)
Źródło: https://polska-org.pl/3512140,foto.html?idEntity=510674 (dostęp: 25.09.2019r.)
Źródło: https://polska-org.pl/5285976,foto.html?idEntity=510674 (dostęp: 25.09.2019r.)
W 1785 roku w Żelazowie wzmiankowano dwa pańskie folwarki. Dokumenty z 1830 i 1845 roku wymieniają w miejscowości rezydencję. Pierwotna siedziba szlachecka powstała jednak w połowie XVIII wieku, budynek był na tyle skromny, że nie pojawił się w opisie wioski z 1785 roku. Został rozbudowany około 1830 roku i następnie na początku XX wieku. Obecny pałac to budynek murowany, na planie czworokąta, podpiwniczony, piętrowy, z użytkowym poddaszem nakryty wysokim dachem z wystawkami, naczółkami i współczesnymi oknami świetlikowymi. Fasada skierowana na dziedziniec folwarczny z głównym wejściem poprzedzonym portykiem kolumnowym podtrzymującym balkon. Wejście akcentuje trójkątny przyczółek. Elewacje o skromny neoklasycystycznym detalu. Dziedziniec folwarczny z trzech stron zamykają wyremontowany budynki gospodarcze. W pobliżu pałacu skromne pozostałości parku.
Żelazów położony jest nieco ponad 20 kilometrów na północny-zachód od Świdnicy. Dojazd z miasta powiatowego drogami wojewódzkimi nr 382 i 374 do Strzegomia. Ze Strzegomia wyjazd ulicą Niepodległości i dalej drogą lokalną przez Żółkiewkę. Zespół pałacowo-folwarczny znajduje się w centrum Żelazowa i w dalszym ciągu stanowi większość zabudowy wioski.
Damian Dąbrowski,
Wrzesień 2019r.
