Powiat kłodzki, gmina Kłodzko
(nazwa niemiecka: Eisersdorf , Kreis Glatz)
Początki dziejów miejscowości sięgają połowy XIII wieku. Już w następnym stuleciu Żelazno znalazło się w rękach śląskiego rycerstwa. Początkowo właścicielami wioski była rodzina von Pannwitzów. Z czasem miejscowość podzielono na kilka majątków, przy czym jeden z nich Pannwitzowie posiadali aż do wojny trzydziestoletniej. W 1350 r. część Żelazna od rodziny von Glubos kupił biskup praski Arnošt z Pardubic, który następnie przekazał ją klasztorowi augustianów z Kłodzka. Kolejna część miejscowości należała do wójta Bystrzycy Kłodzkiej Rückera. Według niektórych badaczy pod koniec XIV w. wzniósł on w Żelaźnie obronną wieżę mieszkalną. Część autorów za fundatora wieży uznaje burgrabiego kłodzkiego zamku, Jacoba Stanke von Koritaua i przesuwa jej powstanie na lata 80-te XV w. W kolejnych wiekach utrzymał się podział miejscowości na kilka majątków. W 1597 roku dobra augustianów w Żelaźnie znalazły się w rękach jezuitów, którzy w czasie wojny trzydziestoletniej przejęli również posiadłość rodziny von Pannwitz. Majątki należały do jezuitów do kasaty zakonu, następnie ich właściciele często się zmieniali. Największą część Żelazna (Nieder Eisersdorf) od 1788 r. posiadał Johann Karl Pelcke. Kolejnymi właścicielem majątku w 1794r. został Franz Arbogast Hoffmann. W latach 1797-1798 wzniósł on w Żelaźnie barokowo-klasycystyczną rezydencję. Po śmierci Franza Arbogasta Hoffmana wdowa po nim w 1808r. ponownie wyszła za mąż za pułkownik Alberta von Biberstein, który w wianie otrzymał posiadłość w Żelaźnie. W 1835r. von Biberstein sprzedał majątek Hermannowi Dietrichowi von Lindheim (ur.1791r., zm. 1860r.).
Pałac w sierpniu 2011 roku
W 1860r. Hugon von Löbbecke (zm.1901r.) odkupił od rodziny von Lindheim dobra Nieder Eisersdorf wraz z pałacem zbudowanym przez Hoffmanna. W rękach rodziny von Löbbecke posiadłość pozostała do 1945 r. Księgi adresowe jako ich właścicieli wymieniają: w 1905r. i 1921r. Siegfrieda von Löbbecke. W 1902r. utworzył on majorat Eisersdorf. Po drugiej wojnie światowej dobra przeszły na własność polskiego państwa. W pałacu w Żelaźnie początkowo ulokowano składnicę muzealną. W 1952r. w zabytku urządzono ośrodek wypoczynkowy huty Bobrek z Bytomia. W 1994r. pałac stał się własnością Centralni Zaopatrzenia Hutnictwa S.A. z Katowic. Firma ta pozostaje w dalszym ciągu właścicielem obiektu. W zabytkowych wnętrzach mieści się Ośrodek Wypoczynkowy „Zamek”. Firma ta w zabytkowych wnętrzach urządziła Ośrodek Wypoczynkowy „Zamek”. Po 2011 roku nastąpiła zmiana właściciela. W rezydencji przeprowadzono remont i otwarto hotel wraz z restauracją. W pałacu przygotowano 30 pokoi hotelowych, które mogły jednorazowo przyjąć 60 gości. W 2020 roku hotel został zamknięty a rezydencję wystawiono na sprzedaż. W ostatnim czasie zabytek został ponownie sprzedany. Oby jego losy potoczyły się dobrze. Warto zwrócić uwagę, że mimo licznych zmian własnościowych po 1945 roku we wnętrzach przetrwało wiele elementów oryginalnego wystroju i wyposażenia, co na Dolnym Śląsku zdarza się niezwykle rzadko.
Wnętrza pałacu w sierpniu 2011 roku
Stan rezydencji w sierpniu 2019 roku
Pałac rodziny von Löbbecke
Barokowo-klasycystyczny pałac został zbudowany w latach 1797-1798, w miejscu starszej rezydencji zniszczonej w XVII w. w czasie wojny trzydziestoletniej. Pałac kilkukrotnie przebudowywano, między innymi w 1869r., około 1883r. i w 1908r. Budynek murowany, potynkowany, dwuskrzydłowy, założony na planie zbliżonym do litery „L”, dwukondygnacyjny, z zagospodarowanym poddaszem, nakryty dachem mansardowym z lukarnami. Fasada korpusu dziesięcioosiowa, flankowana z jednej strony okrągłą wieżą, z drugiej wydatnym ryzalitem. Główne wejście umieszczone centralnie, poprzedzone gankiem kolumnowym podtrzymującym balkon. Elewacje zachowały liczne detale architektoniczne: podziały ramowe wykonane za pomocą gzymsów, pilastrów i boniowanych lizen, obramowania otworów okiennych, ozdobne nadokienniki, płyciny podokienne, szczyty, girlandy i festony. W elewacji bocznej (południowej) na piętrze znajduje się oranżeria. Wnętrza pałacu częściowo przekształcone po drugiej wojnie światowej, zachowały jednak wiele oryginalnych detali architektonicznych i elementów wyposażenia. Przed pałacem rozciąga się park założony w XIX wieku. Za rezydencją rozciągają się zabudowania gospodarcze dawnego folwarku, obecnie nieużytkowane powoli popadają w ruinę.
Wnętrza pałacu w sierpniu 2011 roku
Drugi majątek w Żelaźnie - Ober Eisersdorf od około połowy XIX w. należał do hrabiego Ernesta Münchhausena. W 1905 r. jego właścicielkami były: Gräfin Sophie Finck von Finckenstein, Barones Hertha von Münchhausen i Pani Martha von Roeder. Następnie w 1921 r. posiadłość należała do Grafa Heinricha Finck von Finckenstein i Pani Marthy von Roeder. W wiosce znajdował się jeszcze majątek Eisersdorf o pow.84,3 ha. W 1905 r. był on własnością Paula Ullricha, a w 1921 r. Fritza von Kiru. Podczas drugiej wojny światowej w wieży w Żelaźnie mieszkali robotnicy rolni z obozu pracy przymusowej. Po zakończeniu wojny folwarki należące do posiadłości w Żelaźnie zostały upaństwowione i przekazane Państwowym Gospodarstwom Rolnym.
Wieża w Żelaźnie
W niszczejącej po drugiej wojnie światowej średniowiecznej wieży w 1966 r. przeprowadzono remont generalny, po czym przekazano ją drużynie harcerskiej z Żelazna. Zabytek pod opieką harcerzy pozostał około dwudziestu lat, po czym w znacznym stopniu zdegradowany został opuszczony. Obecnie wieża jest własnością prywatną. Niedawno odnowiony budynek można zobaczyć z zewnątrz.
Wieża być może wzniesiona w XIV w., przebudowywana w 1689 i 1727 roku. Murowana z kamienia łamanego, nieotynkowana, zbudowana na rzucie kwadratu, niepodpiwniczona, czterokondygnacjowa, nakryta dachem siodłowym. W jej ścianach zachowane relikty wykusza latrynowego i szczelinowe strzelnice. Układ wnętrz dwutraktowy, przekształcony, prawdopodobnie pierwotnie na każdej kondygnacji znajdowało się jedno pomieszczenie.
Samochód można zaparkować w ulicy pomiędzy wieżą a kościołem parafialnym.
Pałac Münchhausenów
Pałacem von Münchhausenów po drugiej wojnie światowej zarządzało między innymi PCK. W budynku bezskutecznie próbowano utworzyć ośrodek MONAR-u dla dzieci, obecnie jest on własnością prywatną i można go zobaczyć tylko z zewnątrz.
Eklektyczny pałac, z przewagą neorenesansowych detali wzniesiono w drugiej połowie XIX w. Przebudowany na przełomie XIX i XX w. i prawdopodobnie w drugiej połowie XX w. Budynek murowany z cegły, potynkowany, założony na skomplikowanym rzucie, zbliżonym do litery „L”, trzykondygnacjowy, nakryty niskim czterospadowym dachem. Fasada ośmioosiowa, z asymetrycznie umieszczonym głównym wejściem do budynku, zamknięta z jednej strony trzyosiowym pozornym ryzalitem, zwieńczonym trójkątnym przyczółkiem, a z drugiej narożną ośmioboczną wieżą, nakrytą stożkowym hełmem. Przyziemie pałacu ozdobione boniowaniem, elewacje zachowały wydatne gzymsy między kondygnacjami i obramowania otworów okiennych. Nad niektórymi oknami proste nadokienniki. Wieżę ozdabia boniowanie i kartusze herbowe. Układ wnętrz przekształcony, wielotraktowy. Pałac otacza pochodzący z XIX w. park krajobrazowy.
Samochód można zostawić przy bocznej drodze prowadzącej do majątku.
Zabytki w Żelaźnie
Do rejestru zabytków w Żelaźnie wpisano między innymi: kościół parafialny p.w. św. Marcina (27.12.1960 r., nr rej.: 832); wieżę mieszkalną (29.11.1965 r., nr rej.: 1466); zespół pałacowy II (nr 109, pałac von Münchhausenów): pałac (10.12.1993 r., nr rej.: 1391/WŁ) i park (18.09.1981 r., nr rej.: 851/WŁ); zespół pałacowy I (nr 63, pałac rodziny von Löbbecke): pałac, park, ogrodzenie parku i budynek bramny (25.05.1977 r., nr rej.: 656/WŁ), folwark: oficyna pałacowa, oficyna mieszkalna, stajnia, spichlerz, gołębnik i kuźnia (25.05.1977 r., nr rej.: 657/WŁ). Kuźnię folwarczną osobno wpisano do rejestru zabytków 10.06.1998 r., pod nr rej.: 1627/WŁ.
Informacje praktyczne i dojazd
Dobry dojazd komunikacją publiczną do Żelazna zapewniają autobusy PKS. Najwięcej połączeń funkcjonuje pomiędzy Żelaznem a Kłodzkiem. Do Kłodzka najlepiej dotrzeć pociągiem z przesiadką we Wrocławiu. Podróżującym samochodem proponuję jechać z Gliwic autostradą A4 w kierunku Wrocławia do węzła Prądy i dalej DK 46 do Kłodzka. Z Kłodzka należy wyjechać DK 33 w stronę Bystrzycy Kłodzkiej, trasa ta prowadzi przez Żelazno. Odległość: w jedną stronę około 185 km. Pałac rodziny von Löbbecke (nr 63) znajduje się na samym początku wioski, na prawo od DK 33. Samochód można zostawić na parkingu w pobliżu ogrodzenia otaczającego teren ośrodka wypoczynkowego.
Damian Dąbrowski,
Listopad 2010r., aktualizacja wrzesień 2012 r., aktualizacja lipiec 2024r.